1. مقدمه

کشور ایران با دارا بودن جمعیت و تنوع بسیار وسیعی از دام‌ها از استعدادهای فراوانی در زمینه پرورش و تولیدات دامی برخوردار است؛ اما تأمین علوفه از مهمترین عوامل محدودکننده در این راستا محسوب می‌شود. غلات و بقولات گیاهان اصلی علوفه‌ای و دانه‌ای در کشور محسوب می‌شوند. توسعه کشت گیاهان علوفه‌ای و قرار­گرفتن آن­ها در تناوب با دیگر گیاهان و همچنین استفاده از گیاهان علوفه‌ای خانواده بقولات می‌تواند نقش اساسی در تامین علوفه مورد نیاز کشور، کاهش فرسایش و بهبود ساختمان خاک، امکان بهره‌برداری از مناطق کم ­بازده و در نتیجه نیل به سمت اهداف کشاورزی پایدار داشته باشد
 (Seyed Sharifi & Hokm Alipour, 2010). علوفه حاصل از این گیاهان علاوه ­بر مصرف کود سبز، به­ صورت گوناگون نظیر چرای مستقیم، علوفه تر، علوفه خشک و بذر نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. زراعت گیاهان علوفه‌ای در چرخه نظام‌های زراعی مبتنی بر تک­کشتی غلات، فواید زیادی در بردارد. کشت گیاهان علوفه‌ای در تناوب با غلات، در اصلاح ویژگی­های خاک
 (McVay et al., 1989) و افزایش نفوذ‌پذیری آب در خاک موثر می‌باشد (Daniel et al., 2006). قدرت بالای گیاهان علوفه‌ای در تثبیت بیولوژیکی نیتروژن از مهم‌ترین ویژگی‌هایی است که با به ­کارگیری آن‌ها در تناوب زراعی، نیاز به مصرف کودهای ازته کاهش می‌یابد (McVay et al., 1989).

یکی از راه‌کارهای موثر برای بهبود بهره‌وری از منابع در سامانه­‌های زراعی و دامپروری، توجه ­به گیاهانی است که ارزش غذایی مناسب و سازش‌پذیری خوبی با شرایط محیطی داشته باشند. خلرها دارای تحمل بالا به تنش خشکی و تحمل متوسط به شوری می‌باشند .(Tokara et al., 2020) خلرها از رشد سریع در بهار برخوردار هستند و نیاز چندانی به آبیاری‌های بی­شمار ندارند و از بارش‌های پاییزی و بهاره (آب سبز) استفاده کرده و به مرحله برداشت خواهند رسید و بنابراین در تامین بخشی از علوفه مورد نیاز بدون اینکه نیاز به آبیاری فراوانی داشته باشند، می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند. میزان آبیاری یکی از مهم‌ترین عوامل محدودکننده کشاورزی در طی دوره گرم و خشک­شدن طی رشد گیاه می‌باشد. محدودیت در دسترسی آب نیازمند تغییرات اساسی در مدیریت آبیاری با کاربرد شیوه‌هایی است که در آن منابع آب بهتر حفظ می‌شود (Dagelan et al., 2006).

با­وجودی­که آبیاری شیوه­ای مؤثر در کشاورزی در مناطق خشک و نیمه­ خشک برای تولید غذا می‌باشد؛ ولی نگرانی از رشد سریع جمعیت، معضل کاهش آب و منابع آن به ­ویژه در این مناطق دنیا وجود دارد. به­دلیل وجود تنوع ژنتیکی بین انواع رقم­ها و توده­ های خلر در صورت مشخص ­شدن دقیق ماهیت ساز­و­کار‌های سازگاری می‌توان از آن­ها در جهت تهیه و معرفی انواع مقاوم به خشکی استفاده کرد (Schneiter et al., 1981; Taisheng et al., 2006). کم ­آبیاری به ­عنوان استراتژی سودمند اقتصادی در وضعیت محدودیت آبیاری و با هدف حداکثر استفاده از واحد حجم آب مصرفی مطرح است (Danai & Lotfali Adineh, 2019). نتایج پژوهش­ها نشان داده که با 59 درصد کاهش آب مصرفی در ذرت و با افزایش سطح زیر کشت ناشی از صرفه‌جویی در آب، تولید کل 68 درصد افزایش داشته است (English & Raja, 1996). اگرچه صدمات ناشی از سرما و یخبندان و بیماری برق­زدگی(Ascochyta rabiei)  از عوامل بازدارنده کشت پاییزه بقولات در مناطق سردسیر کشور است؛ ولی پژوهش ­های به ­عمل ­آمده با اهداف استفاده بهینه و اجرای الگوی مصرف آب و انرژی منجر به معرفی ارقام مقاوم به سرما شده است. نمونه این پژوهش ­ها معرفی رقم جدید نخود بینالود (Cicer arietinum L.) است که می­توان به­ کمک آن کشت نخود را از بهار به پاییز انتقال داد (Rastegar, 2016). در آزمایشی روی رقم ­های جدید نخود در­مقایسه­ با توده محلی در دو روش کشت انتظاری (اول آبان­ماه) و بهاره نشان داده شد که عملکرد دانه رقم­ های جدید به­صورت معنی‌داری بالاتر بود. همچنین کارایی مصرف آب در کشت بهاره دامنه‌ای از 39/0 تا 67/0 و در کشت پاییزه دامنه‌ای از 15/0 تا 5/1 کیلوگرم دانه به ­ازای هر متر مکعب آب آبیاری داشت. علاوه ­بر این کشت انتظاری نخود با­استفاده ­از آبیاری تکمیلی با کارایی مصرف آب تقریباً دو برابر نسبت به کشت بهاره در مناطق سرد توصیه شده است (Jalali, 2016). کشت غالب حبوبات از جمله خلر در منطقه و مناطق معتدل مشابه به ­صورت بهاره در اواخر اسفند صورت می‌گیرد. این در حالی است که بیش از80 درصد بارندگی‌ها در طی پاییز و زمستان اتفاق می‌افتد. از طرفی با کاهش سرمای زمستانه و بحث تغییر اقلیم، تغییر تاریخ کشت در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفت. بنابراین به­ منظور شناسایی و در دسترس قراردادن رقم ­ها یا توده‌های برتر بومی با عملکرد علوفه بالا و سازگار با منطقه تحت شرایط کم ­آبیاری و یا دیم در تاریخ‌ کشت‌های متفاوت این پروژه اجرا شد.

2. روش‎ شناسی پژوهش

آزمایش در دو سال زراعی در مزرعه تحقیقاتی پردیس آموزش و تحقیقات کشاورزی بروجرد با طول جغرافیایی 33 درجه و 52 دقیقه شمالی و عرض 48 درجه و 50 دقیقه شرقی و ارتفاع 1500 متر از سطح دریا با اقلیم منطقه بر اساس تقسیم­بندی دومارتن نیمه­خشک متمایل به مدیترانه‌ای اجرا شد (Anonymous, 2003). ویژگی­های خاک­شناسی محل آزمایش در جدول 1 آمده است.

جدول 1. ویژگی­های فیزیکوشیمیایی خاک و اقلیم مکان­های آزمایش

آزمایش در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با آرایش کرت­های خرد­شده بود و تیمارها شامل سه رژیم‌ آبیاری کامل (آبیاری آب اول در مرحله شروع گلدهی و آب دوم در مرحله شروع غلاف­دهی(، آبیاری تکمیلی (در زمان گلدهی) (و بدون آبیاری (دیم­کاری) در دو سال زراعی 1396 و 1398 به اجرا درآمدند. کرت‌های اصلی شامل تاریخ­های کشت پاییزه (آبان­ماه)، کشت­های تاخیری (بهمن­ماه)‌ و بهاره (اواخر اسفند­ماه) و کرت‌های فرعی شامل 13 ژنوتیپ خلر از توده‌های بومی استان (نورآباد، بروجرد1، 2و 3، خرم‌آباد، دورود و الشتر)، توده بومی زنجان، و پنج لاین امیدبخش SL₁، SL₂، L₃، SL₄ و SL₅بودند (جدول 2). SL_1-5 لاین­های امیدبخش بودند Asterki & Alizadeh, 2014; Asterki et al., 2016)).

جدول 2. ژنوتیپ‌های خلر

زمین آزمایش در مهرماه شخم خورده و نمونه‌برداری از خاک جهت تعیین نیاز کودی انجام شد. پس از دیسک­زدن و تسطیح مقادیر کود پایه و نیمی از اوره مورد نیاز براساس نتایج آزمون خاک داده شد. با­استفاده­از دستگاه فاروئر شیارهایی به فواصل 60 سانتی‌متر ایجاد شد. عملیات کشت در تاریخ‌های ذکرشده انجام شد. هر تیمار در شش خط کشت با فواصل ردیف 30 سانتیمتر (روی هر پشته دو خط) و با فاصله روی ردیف هشت سانتی­متر و به طول 6 متر کشت شد. جهت تعیین عملکرد علوفه تر در مرحله خمیری دانه در هر تیمار با حذف اثر حاشیه از دو متر چهار خط وسط علوفه برداشت شده و بلافاصله توزین شد و به­عنوان عملکرد علوفه تر در نظر گرفته شد. برای تعیین درصد رطوبت علوفه و عملکرد علوفه خشک نمونه‌های 1000 گرمی از هر کرت آزمایشی انتخاب و بلافاصله توزین ‌شد. عدد حاصله به­عنوان وزن تر (WW) در نظر گرفته ‌شد. سپس نمونه‌ها در آون به­مدت 48 ساعت در دمای 75 سانتی‌گراد خشک و وزن خشک (DW) آن­ها محاسبه شد. درصد رطوبت نمونه­ها با­استفاده­از رابطه زیر محاسبه شد:

درصد رطوبت -100= درصد ماده خشک                                100 × (DM)× (WW-DW)/WW) =درصد رطوبت

با ضرب­کردن عملکرد علوفه تر در درصد ماده خشک عملکرد علوفه خشک محاسبه شد.

همچنین میانگین پنج گیاه در زمان برداشت در هر کرت به­ عنوان ارتفاع کرت در نظر گرفته شد. ارزیابی بیماری­ها به­ویژه بیماری برق­زدگی (Ascochyta lathyri) در هر دو سال به­صورت مشاهده­ای در هر کرت انجام شد. پس از بررسی نرمال­بودن داده­ ها، تجزیه واریانس مرکب و مقایسه میانگین‌ها به ­روش دانکن در دوسال با­استفاده­از نرم­افزار آماری  SAS Ver. 9انجام شد.

3. یافته­های پژوهش و بحث

با­توجه­به نتایج مقایسه میانگین­ها، همه صفات مورد اندازه­گیری در سال دوم بیشتر از سال نخست بودند (جدول 1، 2 و 3). دلیل این برتری را می­توان به تفاوت میزان بارندگی در دو سال نسبت داد (داده‌ها به­دلیل محدودیت حجم مقاله آورده نشدند). همه صفات مورد اندازه‌گیری در تاریخ کشت نخست بیشتر از تاریخ کشت دوم و تاریخ کشت دوم بیشتر از تاریخ کشت سوم بودند (جدول 4).

برتری تاریخ کشت آبان­ماه نسبت به تاریخ کشت بهمن و اسفند از نظر ارتفاع به­ترتیب 20 و 7/30 درصد وجود داشت، در­صورتی­که برتری تاریخ کشت بهمن نسبت­به اسفند 41/13 درصد بود. این برتری از نظر عملکرد علوفه خشک تاریخ کشت آبان نسبت­به بهمن و اسفند به­ترتیب 9/24، 4/57 و بهمن نسبت به اسفند 52/23 درصد بود. دلیل این برتری‌ها را می‌توان به افزایش طول دوره رشد، برخورداری بیشتر از بارندگی­های پاییزه و زمستانه، استقرار زودتر و امکان فرار از خشکی پایان فصل رشد و کاهش رقابت علف‌های هرز نسبت داد. پژوهشگران گزارش کرده‌اند که کاهش عملکرد دانه در خلر در تاریخ‌های کشت دیرهنگام در ابتدا به­دلیل کاهش تعداد غلاف در واحد سطح و وزن دانه‌ها است. تاخیر در کاشت، رشد گیاه را پیش از شروع مرحله رویشی کاهش می‌دهد. لذا کنترل تاریخ کشت به­ویژه در مناطق سردسیر مهم‌تر است (Ozer, 2003). کشت بقولات در پاییز منجر به افزایش طول دوره رشد گیاه، راندمان مصرف آب بالاتر  (Pezeshk Pour et al., 2004)و افزایش عملکرد گیاه می‌شود. البته گزارش‌های بی­شماری نیز وجود‌ دارند مبنی­بر اینکه پاسخ ارقام گوناگون بقولات به تاریخ‌های گوناگون کشت متفاوت است(Neastani et al., 2013; Sadeghipour & Aghaei, 2012).

با­توجه­به معنی­دار بودن اثر برهم­کنش ژنوتیپ×تاریخ کشت در تیمارهای مورد مطالعه، بالاترین عملکرد علوفه تر در حالت آبیاری کامل مربوط به ترکیب لاین SL₅ تاریخ کشت بهمن­ماه و آبان­ماه با 80/43 و 33/32 و توده دورود با 9/37 و 6/8 تن در هکتار و کمترین مربوط به توده بومی بروجرد 1 و کشت بهمن­ماه با 6/24 تن در هکتار مشاهده شد (جدول 5 و 6). در شرایط کم­آبیاری بیشترین عملکرد علوفه تر و خشک به­ترتیب مربوط به توده بروجرد 1 با 93/27 و 07/6 و بروجرد 2 با 07/24 و 07/6 و کمترین دورود با 6/13 و 2/2 تن در هکتار بود. در­حالی­که در شرایط دیم شرایط کمی متفاوت‌تر بود. در وضعیت دیم هم تاریخ کشت آبان­ماه برتری داشت؛ ولی این برتری نسبت به دو وضعیت پیشین مشخص­تر و قوی‌تر بود. بیشترین عملکرد علوفه تر مربوط به توده نورآباد با 53/16 و 13/3 و لاین SL₅ با 4/16 و 4/3 و لاین SL₁ با 6/16 و 3/3 و کمترین دورود با 6/13 و 2/2 تن در هکتار بود (جدول 5 و 6). کاهش میزان آبیاری تا حد اعمال تنش شدید (تامین 33% نیاز گیاه) و تنش متوسط (تامین 67% نیاز گیاه) عملکرد علوفه خشک سورگوم و ارزن را به­ترتیب 6/62 و 5/15 درصد نسبت به تیمار بدون تنش کاهش می‌دهد و کم آبیاری تا حد اعمال تنش متوسط باعث افزایش معنی‌دار راندمان مصرف آب نسبت به تیمار بدون تنش و تنش شدید می‌شود
 (Mousavi et al., 2018).

از نظر ارتفاع بوته درهر سه شرایط رطوبتی کشت آبان بر اسفند و بهمن­ماه برتر بود (داده‌ها به­دلیل محدودیت حجم مقاله آورده نشدند). در شرایط آبی بیشترین ارتفاع بوته مربوط به لاین SL1 و تاریخ آبان­ماه با 33/103 سانتی‌متر و کمترین ارتفاع مربوط به توده دورود در تاریخ کشت اسفند­ماه با 56 سانتی‌متر بود. در وضعیت کم­آبیاری هم تاریخ کشت آبان­ماه برتر بود. بیشترین ارتفاع مربوط­به تاریخ کشت آبان­ماه و توده‌های زنجان (75/88 سانتی متر)، بروجرد 1 و لاین SL1؛ 88 سانتی‌متر) بودند. کمترین هم در تاریخ کشت اسفند و بهمن­ماه و مربوط به SL2 و SL4 و SL5 به­ترتیب با 7/56 و 5/57 و 25/79 سانتی‌متر بود.

تاثیر رژیم‌های آبیاری و تاریخ­های کشت بر عملکرد علوفه ژنوتیپ‌های خلر. جدول 3. تجزیه واریانس مرکب‌

^*و^**:به­ترتیب معنی‌دار در سطح احتمال پنج و یک درصد                                                                                                                                                        

جدول 4. صفات عملکردی ژنوتیپ­های خلر در تاریخ­های گوناگون کشت (1398-1396)

در هر ستون میانگین­های دارای حرف مشترک، اختلاف معنی­داری ندارند (دانکن 5%).

در شرایط دیم تاریخ آبان­ماه بر دو تاریخ دیگر برتری نشان داد. لاین SL4 با 02/100 سانتی‌متر، بیشترین، و توده‌های الشتر و دورود با 5/32 و 58/34 سانتی‌متر کمترین ارتفاع بوته را نشان دادند. ارتفاع بوته در شرایط اعمـال تـنش آبی در مراحل رویشـی و گلـدهی کـاهش می‌یابـد، زیرا کمبود آب سبب کاهش در اندازه سلول‌ها به­واسطه کاهش تنظیمات سلولی و نهایتاً کـاهش رشد بوته می‌شود. بازتاب عمـدة ناشـی از تـنش بوته، کاهش نابرابر رشد شاخساره نسبت بـه رشد ریشه است. این پدیده بیشتر منجـر به کاهش نسبت ساقه به ریشه می‌شود. نتایج این پژوهش با نتایج Rastegar et al. (2016)، Patel et al. (2005)،
 Kumer et al. (2002) وGangali et al.  (2012) کـه تـأثیر منفـی محـدودیت آبـی را بـر کاهش ارتفاع بوته نخود
 ( (Cicer arietinum L.و خلر گزارش کردند مطابقـت دارد (Bahramnejad, 2020).

تاریخ کشت آبان به­دلیل افزایش طول دوره رشد بر سایر تاریخ‌ها به­ویژه اسفندماه برتر بود. علاوه­بر­این به­دلیل فراهم­بودن شرایط تهیه بستر در پاییز کشت دستگاهی امکان‌پذیر است. در­صورتی­که در دو تاریخ کشت دیگر به­دلیل رطوبت بالای خاک اغلب کشت مکانیزه با مشکل مواجه می‌شود.کشت بهمن­ماه علاوه­بر شرایط بد جوی و رطوبت بالای خاک امکان تهیه بستر و کشت دستگاهی به حداقل می‌رسد. از طرف دیگر احتمال خسارت سرمازدگی نسبت به دو تاریخ کشت دیگر بیشتر است. در بین لاین‌ها، به­ویژه لاین SL₅ در غالب صفات مورد بررسی نسبت به توده‌های بومی برتری نشان داد؛ بنابراین معرفی رقم­های مناسب برای توسعه این کشت در مناطق مختلف ضروری به­نظر می‌رسد.

نتایج ارزیابی اثر سرما بر ژنوتیپ‌های گوناگون و در تاریخ کشت‌های گوناگون نشان داد که اثر سرمازدگی بیشتر در تاریخ کشت‌های پاییزه و در ژنوتیپ‌هایی که از مناطق گرمتر از محل آزمایش (مثل خرم­آباد) جمع­آوری شده بودند در سال دوم بیشتر بود. همچنین نتایج ارزیابی دو ساله بررسی بیماری برق­زدگی نشان داد که در سال دوم علایم برق­زدگی در توده­های بومی نورآباد، زنجان و بروجرد1 و در تاریخ کشت نخست آشکار بود. دلیل آلودگی در سال دوم را می­توان به فراهم­بودن شرایط رطوبتی و دمایی در سال دوم نسبت داد. البته با­توجه­به اینکه پژوهش­های کافی در مورد خلر در کشور انجام نشده مطالعه این جنبه از گیاه خلر نیازمند پژوهش بیشتر است.

جدول 5. عملکرد علوفه تر ژنوتیپ‌های خلر در تاریخ­های گوناگون کشت (1398-1396).

در هر ستون میانگین­های دارای حرف مشترک، اختلاف معنی­داری ندارند (دانکن 5%).

جدول 6. عملکرد علوفه خشک ژنوتیپ‌های خلر در تاریخ­های گوناگون کشت (1398-1396).

در هر ستون میانگین­های دارای حرف مشترک، اختلاف معنی­داری ندارند (دانکن 5%).

4. نتیجه‌گیری

با تغییر تاریخ کشت از بهاره یا اسفند­ماه (عرف منطقه) به پاییزه (آبان­ماه) به­دلیل بهره‌مندی بیشتر از بارندگی­های پاییزه و زمستانه، فرار از خشکی آخر فصل، افزایش طول دوره رشد در شرایط محدودیت آب آبیاری، امکان کشت خلر با دستگاه و همچنین افزایش قدرت رقابت گیاه زراعی با علف‌های هرز می‌توان به­طور معنی‌داری عملکرد دانه و علوفه، به­ویژه در شرایط دیم را افزایش داد. در این منطقه و مناطق مشابه به­ویژه زاگرس مرکزی به­دلیل جاری­بودن رودخانه­های فصلی به­ویژه در فصل بهار امکان استفاده از آبیاری تکمیلی در بیشتر موارد امکان‌پذیر است؛ بنابراین با­استفاده­از حداقل یک آبیاری تکمیلی می‌توان تا 5/38 درصد عملکرد خشک را نسبت به شرایط دیم افزایش داد. در این پژوهش ژنوتیپ‌های خلر به سطوح گوناگون رطوبت خاک واکنش‌های گوناگون نشان دادند، ژنوتیپ‌های مورد استفاده در این پژوهش به سطوح مختلف رطوبتی واکنش‌های گوناگون نشان دادند؛ ولی در کل از نظر صفات گوناگون، لاین‌ها نسبت به توده­های بومی برتری داشتند. برای تولید علوفه لاین SL₅ و در بین توده‌ها، بروجرد2 و دورود توصیه می‌شوند. همچنین با­توجه­به پتانسیل این گیاه و تنوع در ژنوتیپ‌های آن و به­ویژه در شرایط سازگاری با کم­آبی، ناشناخته­بودن بسیاری از ویژگی­های باارزش در شرایط سازگاری با خشکی، ضرورت توجه بیشتر به پژوهش­ها در زمینه‌های به­زراعی، به­نژادی، آفات و بیماری­ها و بررسی‌های کیفی علوفه و دانه و تولید بذر کافی برای همه مناطق مستعد این گیاه اجتناب‌­ناپذیر است.

5. منابع

Anonymous (2003). Geological location of Silakhor Plain. Proceedings of 1th Scientific Conf. of Agriculture in Silakhor plain. 17-19 Sep. Department of Agriculture, Islamic Azad University, Borujerd Branch. Borujerd, Iran. Pp. 122. (In Persian).

Anonymous (2019). General Department of Deteorology of Lorestan Province. WWW.Lorestanmet.ir.

Asterki, H., & Alizadeh, K. (2014). Study of crop characteristics and performance of promising new Grass Pea lines in farmers' farms (On Farm). Final report of Dryland Agri. Research Institute, Registration No. 47101:2/14/94. (In Persian).

Asterki, H., Alizadeh, K., Nabati, A., & Hassanvand, M. (2016). Investigation of new promising lines of grass pea in farmers' fields. In:Proceeding of 6th National Congress of Legumes of Iran, Khorramabad, Research and Education Center of Agriculture and Natural Resources of Lorestan Province, http://www.civilica.com/Paper-PUISE06-PUISE06_157. html. (In Persian).

Bahramnejad, A.R., Heydari Sharifabad, H., & Madani, H. (2020). The effect of irrigation regime and phosphorus fertilizer on the growth characteristics and grain and forage yield of two grass pea ecotypes. Seedling and Seed Journal, 3(3), 36. (In Persian).

Danai, A., & Tafali Aineh, G.A. (2019). Examination and comparison of the performance of wheat cultivars under limited irrigation. Abstracts of the articles In: Proceeding of 6th Congress of Agronomy, Babolsar, Iran. Pp. 471 (In Persian).

Daniel, J.A., Phillpes, W.A., & Northup, B.K. (2006). Influence of summer management practices on grazed wheat pastures on run-off, sediment, and nutrient losses. Transactions of the ASABE, 49(2), 349−355

Dagdelen, N., Ylmaz, E., Sezgin, F., & Gurbuz, T. (2006). Water-yield relation and water use efficiency of cotton‌ (Gossypium hirsutum L.) and second crop corn (Zea mays L.) in western Turkey. Agricultural Water Management, 82, 63-85.

English, M J., & Raja, S.N. (1996). Perspective on deficit irrigation. Agricultural Water Management, 32(1), 1-14.

Jalali, A.H., & Salehi, F. (2016). Comparison of performance and water consumption efficiency of four chickpea cultivars in early and spring cultivation, In: Proceeding of 6th National Congress of Legumes of Iran, Khorramabad, Research and Education Center of Agriculture and Natural Resources of Lorestan Province, http://www.civilica.com/Paper-PUISE06- PUISE06_007.html. (In Persian).

McVay, K.A., Radcliffe, K.A., & Hargove, W.L. (1989). Winter legume effects on soil properties and nitrogen fertilizer requirements. Soil Science Society of America Journal, 53, 1856-1862.

Mousavi, S.G.R., Mirhadi, M.J., Siadat, S.A., Noormohammadi, Q., & Darvish, F. (2018). The effect of water stress and nitrogen fertilizer on the performance and water consumption efficiency of sorghum and fodder millet. Journal of Modern Agricultural Science of Mianeh Azad University, 5(15), 101-114. (In Persian).

Niestani, A., Alizadeh Dizj, K., & Rabbani Nasab, H. (2013). Comparison of Lathyrus sativa cultivation date. In: Proceeding of 13th Conference of Agricultural Sciences and Plant Breeding of Iran and the 3rd Conference of Iranian Seed Science and Technology. Aug, 2013. Karaj, Iran.

Ozer, H. (2003). Sowing date and nitrogen rate effects on growth, yield and yield components of two summer rapeseed cultivars. Europian Journal of Agronomy, 19, 453-463.

Pezeshkpour, P., Shabani, A.A., Mirzaiy Hyidari, M., Nazari, S., & Nabati, A.A. (2004). Evaluation of economic and biologic production ability of Lathyrus sativa autumn-winter planting compare to spring planting at rain feed conditions. In: Proceeding of 8th Iranian Crop Poroduction and Breeding Congress. University of Guilan, Rasht, Iran. (In Persian).

Rastgar, J. (2016), Optimum water and energy consumption by modifying the cultivation pattern by changing the season of planting chickpeas from spring to autumn in the supplementary irrigation method, In: Proceeding of 6th National Congress of Legumes of Iran, Khorramabad, Research and Education Center of Agriculture and Natural Resources of Lorestan Province. http: //www.civilica.com/Paper-PUISE06-PUISE06_048.html. (In Persian).

Sadeghipour, O., & Aghaei, P. (2012). Comparison of autumn and spring sowing on performance of chickpea (Cicer arietinum L.) varieties. International Journal of Biosciences, 2(3), 49-58.

Schneiter, A.A., & Miller, J.F. (1981). Description of sunflower growth stages. Crop Science, 21, 901-903.

Seyed Sharifi, R., & HokmAlipour, S. (2010). Forage crops. Amidi Press. 585 pp. (In Persian).

Taisheng, D., Kang, S., Zhang, J., Li, F., & Xiaotao, H. (2006). Yield and physiological responses of cotton to partial root-zone irrigation in the 12 oasis field of Northwest China. Agricultural Water Management, 84, 41-52.

Tokarz, B., Makowski, W., Jędrzejczyk, R., & Tokarz, K.M. (2020). What is the difference between the response of grass pea (Lathyrus sativus L.) to salinity and drought stress? Physiological study. Agronomy, 10(6), 833. Avialable in: https://doi.org/10.3390/agronomy10060833.