Effects of Application of Vermicompost, Nitroxin, Biosuperphosphate, and Biosulfur on Yield and Essential Oil Composition of Herb in Sustainable Cultivation of Coriander (Coriandrum sativum L.)

. مقدمه

مصرف بلندمدت و بیش از حد کودهای شیمیایی رایج، علاوه بر ایجاد پیامدهای منفی زیست­محیطی، موجب کاهش حلالیت عناصر ریزمغذی، تخریب ساختمان خاک و کاهش مواد آلی و فعالیت زیستی خاک و به دنبال آن باعث کاهش عملکرد گیاهان زراعی و افزایش هزینه­های تولیدی شده است. از­این­رو در سال­های اخیر توجه زیادی به استفاده از منابع کودی طبیعی و سالم شامل کودهای آلی و زیستی برای بهبود عملکرد کمی و کیفی گیاهان زراعی و دارویی در نظام کشاورزی پایدار و ارگانیک، معطوف شده است (Kamayestani et al., 2015; Mohammadpour Vashvaei et al., 2019; Nasiri, 2022). گیاه دارویی گشنیز
 (Coriandrum sativum L.) نیز گیاهی است علفی و یکساله که متعلق به خانواده چتریان (Apiaceae) بوده و به­طور وسیعی در بسیاری از نقاط جهان کشت می­شود. پیکره رویشی و دانه گشنیز حاوی ماده مؤثره اسانس بوده که مقدار آن تا یک درصد می­رسد و ترکیبات اسانس در پیکره (برگ) و دانه، کاملا از هم متفاوت هستند (Bhuiyan et al., 2009; Matasyoh et al., 2009). ترکیبات اسانس دانه به­طور غالب الکل­های معطر بوده و شامل لینالول (ترکیب عمده)، ژرانیول، آلفا پینن و لیمونن می­باشد
 (Deiderichen, 1996; Carrubba et al., 2002; Salehi Surmaghi, 2006). اجزای اسانس در پیکره رویشی گشنیز، عمدتا اسیدهای آروماتیک بوده و شامل دکانوئیک­اسید، دودکانال، ان­دکانال، کاریوفیلن­اکساید و ایی­کاریوفیلن می­باشد
 (Bhuiyan et al., 2009; Matasyoh et al., 2009). اسانس این گیاه در صنایع غذایی، دارویی، آرایشی و بهداشتی کاربردهای فراوانی دارد و به همین علت از ارزش اقتصادی بالایی در تجارت جهانی برخوردار است (Gil et al., 2002; Msaada et al., 2009; Aghhavani Shajari et al., 2016; Mafakheri & Aminian Dehkordi, 2019).

از بین کودهای آلی و زیستی می­توان به ورمی­کمپوست و باکتری­های ازتوباکتر، آزوسپیریلوم، باسیلوس و تیوباسیلوس اشاره کرد که با هدف حذف یا کاهش قابل ملاحظه در مصرف نهاده­های شیمیایی به منظور افزایش عملکرد و کمیت و کیفیت اسانس گیاهان دارویی مورد استفاده قرار می­گیرند. در یک پژوهش زراعی روی گیاه نعناع گربه­ای آشکار شد که بیشترین عملکرد خشک اندام هوایی، عملکرد اسانس و کیفیت اسانس در تیمار مصرف توأم کودهای زیستی تثبیت­کننده نیتروژن و حل­کننده فسفات (ازتوباکتر1 و فسفات بارور2) به­دست آمد و با تیمار کود شیمیایی (150 کیلوگرم اوره و 100 کیلوگرم سوپرفسفات تریپل) هم تفاوت آماری نداشت (Boveiri Dehsheikh et al., 2017). در تحقیقی روی گیاه مرزه تابستانه نیز مشخص شد که مصرف تلفیقی نیتروکسین، بیوفسفر و بیوسولفور باعث افزایش معنی­دار عملکرد ماده خشک در مقایسه با شاهد شد و با تیمارهای مصرف ورمی­کمپوست (هفت تن در هکتار) و کود شیمیایی NPK (60، 60 و 70 کیلوگرم در هکتار) اختلاف معنی­داری نداشت؛ ولی از نظر میزان اسانس، برتری محسوس و معنی­داری نسبت به کود شیمیایی داشت (Gholami Sharafkhane et al., 2015). همچنین در پژوهشی دیگر آشکار شد که مصرف کودهای زیستی نیتروکسین، بیوسولفور و فسفات بارور، موجب افزایش معنی­دار میزان اسانس و درصد کامازولن بابونه در مقایسه با تیمارهای کود دامی و شاهد شد (Tohidi Nejad & Rastegari, 2019). آنها اذعان داشتند کاربرد کودهای زیستی با تولید مقادیر قابل توجهی از هورمون­های محرک رشد، از طریق بهبود جذب آب و مواد غذایی، موجب افزایش رشد و کمیت و کیفیت اسانس شدند. یافته­های یک پژوهش روی گشنیز هم نشان داد که مصرف تلفیقی کودهای آلی و زیستی (ورمی­کمپوست و میکوریزا)، باعث افزایش عملکرد خشک پیکره رویشی در مقایسه با شاهد شد
(Aghhavani Shajari et al., 2014).

نتایج یک پژوهش روی بادرنجبویه، نشان داد که کاربرد ترکیبی باکتری­های تثبیت­کننده نیتروژن و حل­کننده فسفات (ازتوباکتر، آزوسپیریلوم و سودوموناس) موجب بهبود کیفیت اسانس یعنی افزایش درصد سیترونلال و بتاکاریوفیلن در اسانس نسبت به شاهد شد (Kazeminasab et al., 2016). آنها اظهار داشتند که حضور این باکتری­ها در محیط ریشه گیاه از طریق ترشح مواد فعال بیولوژیکی مانند ویتامین­های گروه B و تولید هورمون­های محرک رشد، باعث افزایش رشد و بهبود کیفیت اسانس می­شود. یافته­های یک پژوهش روی گیاه مرزه نیز آشکار کرد مصرف تلفیقی باکتری­های تثبیت­کننده نیتروژن (آزوسپیریلوم) و حل­کننده فسفات (سودوموناس) باعث افزایش معنی­دار عملکرد اسانس در مقایسه با مصرف جداگانه آنها و شاهد شد (Bashirifar et al., 2016). نتایج تحقیقات روی گیاهان دارویی زیره سبز و رازیانه نیز بیانگر آن بود که به­ترتیب مصرف تلفیقی کودهای زیستی نیتروکسین و بیوفسفر و مصرف ترکیبی کود زیستی باکتریایی (ازتوباکتر و سودوموناس) و قارچ میکوریزا سبب افزایش بارز عملکرد اسانس شد (Karimzadeh Asl & Baghbani Arani, 2019; Zamani et al., 2019).

هدف از انجام این پژوهش، مطالعه تأثیر جداگانه و تلفیقی ورمی­کمپوست، نیتروکسین، بیوسوپرفسفات و بیوسولفور بر عملکرد و ترکیب اسانس پیکره رویشی گیاه دارویی گشنیز جهت کاهش کاربرد کود شیمیایی و تعیین تیمار مناسب کودهای آلی و زیستی از نظر دست­یابی به بیشترین عملکرد و کمیت و کیفیت اسانس می­باشد.

2. روش­شناسی پژوهش

این پژوهش در بهار سال 1398 در مرکز تحقیقات، آموزش و مشاوره فضای سبز شهرداری منطقه چهار تهران واقع در شرق تهران، ناحیه حکیمیه به اجرا در آمد. این منطقه در عرض جغرافیایی 35 درجه و 41 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 51 درجه و 19 دقیقه شرقی و در ارتفاع 1191 متر از سطح دریا واقع شده است و میانگین دمای سالیانه 3/17 درجه سانتیگراد و متوسط بارندگی سالانه آن 8/232 میلی‌متر می‌باشد. ابتدا از خاک مزرعه، یک نمونه ترکیبی تصادفی (از عمق 30-0 سانتی متری)، جهت ارائه به آزمایشگاه خاکشناسی تهیه و مشخص شد که بافت خاک لوم رسی شنی و pH آن، 24/8 می باشد (جدول 1).

جدول 1. برخی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک محل آزمایش و ورمی­کمپوست.

پژوهش بر اساس طرح بلوک­های کامل تصادفی با دوازده تیمار و سه تکرار انجام شد. تیمارها شامل 1- ورمی­کمپوست (10 تن در هکتار)، 2- نیتروکسین، 3- بیوسوپرفسفات، 4- بیوسولفور، 5- ورمی­کمپوست + نیتروکسین، 6-ورمی­کمپوست + بیوسوپرفسفات، 7- ورمی­کمپوست + بیوسولفور، 8- نیتروکسین + بیوسوپرفسفات، 9- نیتروکسین + بیوسولفور، 10- بیوسوپرفسفات + بیوسولفور، 11- کود شیمیایی (80 و 60 کیلوگرم در هکتار، به­ترتیب نیتروژن و فسفر) و 12- شاهد (بدون مصرف کود) بودند. کودهای زیستی مورد استفاده همراه با توصیه مقدار مصرف، از شرکت زیست فناوری مهرآسیا تهیه شد؛ به­طوری­که نیتروکسین (دو لیتر در هکتار)، محلولی حاوی باکتری­های تثبیت­کننده نیتروژن به نام­های ازتوباکتر (Azotobacter chroococcum) و آزوسپیریلوم (Azospirillum lipoferum) بودند که در هر میلی­لیتر از آنها در حدود 108 باکتری فعال وجود داشت. محلول بیوسوپرفسفات (دو لیتر در هکتار) هم حاوی باکتری­های حل­کننده فسفات (Bacillus sp.) بودند که در هر میلی لیتر از آنها در حدود 108 باکتری فعال وجود داشت. کود زیستی بیوسولفور (پنج کیلوگرم در هکتار) که حاوی باکتری Thiobacillus sp. بود (در هر گرم از آنها در حدود 109 باکتری فعال وجود داشت) همراه با گوگرد آلی بنتونیت­دار (250 کیلوگرم در هکتار) مصرف شد. همچنین برای تعیین مقدار ورمی­کمپوست مصرفی، عنصر نیتروژن به عنوان معیار انتخاب شد. لذا با توجه به مقدار نیتروژن مورد نیاز گیاه گشنیز و مقدار نیتروژن موجود در خاک و منبع ورمی­کمپوست و با احتساب آزادسازی 50 درصد نیتروژن کل در سال اول از کود آلی
 (Pimentel, 1993)، میزان مصرف ورمی­کمپوست، ده تن در هکتار در نظر گرفته شد. برای تیمار کود شیمیایی، با توجه به آزمون خاک و نیاز گیاه، از کودهای اوره و سوپر فسفات تریپل استفاده شد. بذور گشنیز مورد استفاده در این تحقیق نیز، که یک اکوتیپ بوده از شرکت کشاورزی گیاه گستر اصفهان فراهم شد.

به منظور اجرای آزمایش، اندازه هر کرت به ابعاد 1/2 × 3 متر حاوی شش ردیف کاشت با فاصله بین ردیف 35 سانتی­متر و روی ردیف 10 سانتی­متر لحاظ شد. فاصله بین کرت­ها 70 سانتی­متر و بین تکرارها دو متر درنظر گرفته شدند. کاشت گشنیز و اعمال تیمارهای آزمایشی در بهار انجام گرفت. ده روز قبل از کاشت، جهت اعمال تیمارهای ورمی­کمپوست (جدول 1)، ابتدا در کرت­های مورد نظر، مقدار ورمی­کمپوست برآورد شده، ریخته شد و با شن­کش به خوبی با خاک مخلوط شد سپس جوی و پشته، ایجاد شد. کاشت گشنیز در 20 اردیبهشت انجام شد. به همین منظور در کرت­های حاوی تیمار محلول­های نیتروکسین و بیوسوپرفسفات، بذور مورد نیاز به مدت 10 دقیقه با آنها تلقیح شدند. سپس در سایه و در معرض هوا خشک و در عمق دو سانتی­متری خاک کشت شدند. در ضمن کرت­های مذکور در مرحله ساقه­دهی گشنیز هم توسط نیتروکسین و بیوسوپرفسفات محلول­پاشی شدند. همچنین در کرت­های حاوی کود زیستی بیوسولفور، به مقدار لازم پودر بیوسولفور به همراه گوگرد آلی بنتونیت­دار، در زیر بذرها در هنگام کشت قرار داده شد. در کرت حاوی تیمار کود شیمیایی نیز تمام فسفر و نیمی از نیتروژن مورد نیاز در هنگام کاشت و نیم دیگر در مرحله ساقه­دهی مصرف شدند. عملیات آبیاری که به صورت جوی و پشته­ای بود، در ابتدا هر دو روز یکبار و پس از مستقرشدن بوته­ها با توجه به شرایط اقلیمی منطقه در حدود هر پنج روز یکبار انجام شد. عملیات مبارزه با علف­های هرز مزرعه در شش نوبت به روش مکانیکی و با دست صورت گرفت. آفت و بیماری خاصی نیز در طول دوره رشد مشاهده نشد.

در این تحقیق صفات عملکرد خشک پیکره رویشی، میزان اسانس پیکره رویشی، عملکرد اسانس و ترکیبات آن شامل درصد کاریوفیلن­اکساید، ایی­کاریوفیلن، ان­دکانال، هگزادکانوئیک اسید، دودکانال و تری متیل پنتادکانون در اسانس مورد بررسی قرار گرفتند. برای تعیین عملکرد خشک اندام رویشی، از خطوط میانی هر کرت معادل یک متر مربع، بوته در مرحله پنج درصد گلدهی به روش دستی برداشت شد. سپس اندام­های برداشت­شده در هوای آزاد و در سایه خشک و توزین شدند و در پایان عملکرد خشک پیکره رویشی در واحد سطح محاسبه شد. به منظور تعیین میزان اسانس پیکره رویشی، از هر کرت آزمایشی یک نمونه 50 گرمی پیکره رویشی خشک­شده، تهیه کرده به مدت سه ساعت با استفاده از روش تقطیر با آب به وسیله دستگاه کلونجر (Clevenger)، اسانس گیری شد (Sefidkon, 2001; Kapoor et al., 2004). درصد اسانس نیز پس از رطوبت­زدایی آب آن توسط سولفات­سدیم خشک محاسبه شد. عملکرد اسانس نیز به کمک حاصل ضرب عملکرد خشک پیکره رویشی و درصد اسانس به­دست آمد. جهت شناسایی اجزای تشکیل­دهنده اسانس و تعیین درصد ترکیبات عمده موجود درآن (شامل کاریوفیلن­اکساید، ایی­کاریوفیلن، ان­دکانال، هگزادکانوئیک­اسید، دودکانال و تری­متیل­پنتادکانون) به­ترتیب از دستگاه­های کروماتوگرافی گازی با طیف­سنج جرمی (GC/Mass) و کروماتوگرافی گازی (GC) مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور استفاده شد. ترکیبات تشکیل­دهنده اسانس با استفاده از زمان بازداری ترکیب­ها، اندیس بازداری طیف جرمی و مقایسه این پارامترها با ترکیب­های استاندارد یا اطلاعات موجود در کتابخانه شناسایی شدند (Adams, 2001).

جهت تجزیه و تحلیل داده­های آزمایش از نرم­افزار آماری SAS نسخه 1/9 استفاده و مقایسه میانگین­ تیمارها توسط آزمون چند دامنه­ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد انجام شد.

3. نتایج پژوهش و بحث

3-1. عملکرد اندام رویشی

اثر تیمارهای مختلف منفرد و تلفیقی بر عملکرد اندام رویشی در هکتار معنی­دار شد (جدول 2). مقایسه میانگین تیمارها نیز، اختلاف قابل ملاحظه­ای را بین آن­ها نشان داد؛ به­نحوی­که بیشترین عملکرد اندام رویشی در تیمار مصرف تلفیقی 10 تن ورمی­کمپوست و نیتروکسین (3/3833 کیلوگرم در هکتار) به­دست آمد که در مقایسه با سایر تیمارهای مورد بررسی از جمله کود شیمیایی (7/2491 کیلوگرم در هکتار)، برتری معنی­داری داشت (جدول 3). همچنین عملکرد پیکره رویشی در تیمار تلفیقی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات (3025 کیلوگرم در هکتار) در جایگاه دوم قرار داشت و نسبت به بقیه تیمارها از جمله کود شیمیایی برتری محسوسی داشت و با تیمار ورمی­کمپوست (3000 کیلوگرم در هکتار)، تفاوت معنی­داری نداشت. به نظر می رسد که این افزایش عملکرد پیکره رویشی در دو تیمار تلفیقی (تیمار ورمی­کمپوست و نیتروکسین و تیمار نیتروکسین و بیوسوپرفسفات) نسبت به سایر تیمارها، به تأثیر مثبت و افزایشی کاربرد تلفیقی کودهای آلی و زیستی نامبرده بر بهبود جذب عناصر غذایی از خاک و متعاقب آن افزایش خصوصیات عملکردی نظیر تعداد چتر و وزن خشک بوته مربوط باشد. همچنین مصرف این کودهای آلی و زیستی در خاک، علاوه بر افزایش ظرفیت نگهداری آب و بالا بردن ظرفیت تبادلی خاک، عناصر معدنی مورد نیاز گیاه را بر خلاف کود شیمیایی، به تدریج در اختیار گیاه قرار می­دهد و شرایط تغذیه­ای مطلوب را برای رشد گیاه فراهم می­کند. در مطالعه حاضر، تیمارهای جداگانه کودهای زیستی مورد مطالعه، برتری معنی­داری از نظر عملکرد رویشی با تیمار شاهد (بدون مصرف کود) نداشتند و زمانی که به صورت ترکیب با یکدیگر مصرف شدند، برتری قابل ملاحظه و معنی­داری نسبت به شاهد نشان دادند که بیانگر اثر مثبت و افزایشی آنها بر خواص خاک و در نهایت بر عملکرد پیکره رویشی می­باشد. در همین رابطه و در همسویی با پژوهش حاضر، در آزمایشی روی گیاه زوفا مشاهده شد که مصرف تلفیقی 12 تن ورمی­کمپوست و کود زیستی (تلقیح بذر با ازتوباکتر و آزوسپیریلوم)، باعث افزایش معنی­دار عملکرد اندام رویشی در مقایسه با شاهد شد (Darzi et al., 2022). در مطالعه­ای زراعی روی گشنیز آشکار شد که مصرف تلفیقی کودهای آلی و زیستی نظیر ورمی­کمپوست و میکوریزا، باعث افزایش عملکرد خشک پیکره رویشی در مقایسه با شاهد شد (Aghhavani Shajari et al., 2014). در پژوهشی روی گیاه نعناع گربه­ای نشان داده شد که بیشترین عملکرد خشک اندام هوایی در تیمار مصرف توأم کودهای زیستی تثبیت­کننده نیتروژن و حل­کننده فسفات به­دست آمد و با تیمار کود شیمیایی هم تفاوت آماری نداشت (Boveiri Dehsheikh et al., 2017). آنها اظهار داشتند به احتمال زیاد باکتری­های موجود در کودهای زیستی از طریق تولید هورمون­های رشد و نیز کمک به افزایش جذب عناصری مانند نیتروژن و فسفر، موجب افزایش فتوسنتز و به دنبال آن افزایش تولید ماده خشک و عملکرد خشک اندام هوایی شده است. یافته­های یک تحقیق روی بابونه نیز نشان داد که مصرف ترکیبی کودهای زیستی (ازتوباکتر، آزوسپیریلوم و سودوموناس) باعث افزایش معنی­دار عملکرد خشک گل در مقایسه با تیمار شاهد شد (Salehi et al., 2016). در یک پژوهش زراعی روی گیاه مرزه تابستانه آشکار شد که مصرف تلفیقی نیتروکسین، بیوفسفر و بیوسولفور باعث افزایش معنی­دار عملکرد ماده خشک در مقایسه با شاهد شده و با تیمارهای مصرف ورمی­کمپوست و کود شیمیایی اختلاف معنی­داری نداشت (Gholami Sharafkhane et al., 2015). آنها بیان داشتند که مصرف توأم کودهای زیستی از طریق بهبود وضعیت خاک و تأمین عناصر غذایی گیاه، موجب افزایش رشد و عملکرد ماده خشک شد. در تحقیق دیگری که درباره اثر کودهای آلی و زیستی روی بادرشبی بود، نتایج نشان داد که بیشترین عملکرد خشک سرشاخه گلدار در تیمار تلفیقی ورمی­کمپوست و کود دامی و بعد از آن در تیمار تلفیقی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات به­دست آمد که با تیمار کود شیمیایی تفاوت معنی­داری نداشت (Darzi & Haj Seyed Hadi, 2016).

در دو پژوهش دیگر مشاهده شد که کاربرد 10 تن ورمی­کمپوست موجب افزایش معنی­دار عملکرد خشک اندام هوایی گیاه آویشن باغی و عملکرد خشک گل گیاه گل محمدی نسبت به شاهد و سایر تیمارهای کود آلی و زیستی شد
(Bahadori & Ghorbanian, 2018; Rezvani et al., 2022). آنها اظهار داشتند افزودن ورمی­کمپوست به خاک از طریق تأمین تدریجی عناصر غذایی مورد نیاز گیاه و نیز با بهبود شرایط فیزیکی و فرآیندهای حیاتی خاک، محیط مناسب برای رشد ریشه ایجاد شده و در پی آن افزایش رشد اندام هوایی و بهبود عملکرد در آویشن باغی و گل محمدی مشاهده شد. در یک پژوهش مزرعه­ای روی شوید نیز مشخص شد که کاربرد ترکیبی کود آلی (شش تن کود دامی) و زیستی (ازتوباکتر1) باعث افزایش عملکرد پیکره رویشی در مقایسه با شاهد شد (Babakhani et al., 2023). همچنین در تحقیقی روی شمعدانی معطر آشکار شد مصرف 20 تن ورمی­کمپوست موجب بهبود بیشتر عملکرد سرشاخه در مقایسه با مصرف خالص کود شیمیایی (200 کیلوگرم نیتروژن در هکتار) شد (Rostampour et al., 2017). آنها این افزایش عملکرد را به همخوانی بیشتر نیتروژن قابل دسترس خاک با نیازهای گیاه در نظام تلفیقی و پایدار نسبت دادند.

3-2. درصد اسانس

تأثیر تیمارهای مختلف کودهای آلی، زیستی و شیمیایی بر درصد اسانس پیکره رویشی گشنیز معنی­دار شد (جدول 2). مقایسه میانگین تیمارها هم اختلاف قابل توجهی را بین آن­ها نشان داد؛ به­نحوی­که میزان اسانس در تیمار کاربرد تلفیقی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات (254/0 درصد) اختلاف معنی­دار و مشهودی با تمام تیمارهای مورد ارزیابی از جمله کود شیمیایی (075/0 درصد) داشت و بعد از آن، بیشترین میزان اسانس در تیمار مصرف ورمی­کمپوست (161/0 درصد) و شاهد (162/0 درصد) به­دست آمد (جدول 3).

جدول 2. تجزیه واریانس اثر کاربرد کودهای آلی و زیستی بر صفات مورد مطالعه در گشنیز.

^ns ، * و ** : به­ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطوح احتمال پنج و یک درصد.

جدول 3. مقایسه میانگین اثر کودهای آلی و زیستی بر صفات مورد مطالعه.

میانگین­های دارای حداقل یک حرف مشترک در هر ستون، بر اساس آزمون چند­دامنه­ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­دار ندارند.

همچنین کمترین میزان اسانس در تیمار مصرف تلفیقی ورمی­کمپوست و بیوسولفور (038/0 درصد) مشاهده شد. در این آزمایش، تیمار مصرف تلفیقی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات دارای برتری چشمگیر و بارزی از نظر میزان اسانس نسبت به سایر تیمارها و به­ویژه تیمارهای حاوی ورمی­کمپوست بوده که از نظر اقتصادی نیز قابل توجیه است و مبین تأثیر مثبت کودهای زیستی بر افزایش درصد اسانس گیاهان دارویی می­باشد (Tohidi Nejad & Rastegari, 2019; Zafarani Moattar et al., 2021;
Abdali Mashhadi et al., 2017). همچنین مشاهده شد اغلب تیمارهای آلی و زیستی از نظر میزان اسانس دارای برتری معنی­دار و یا همسطح نسبت به تیمار کود شیمیایی بودند که نشان­دهنده جایگزینی مناسب و به­صرفه اقتصادی کودهای زیستی به­جای کود شیمیایی می­باشد. همچنین به نظر می­رسد که استفاده از کودهای آلی و زیستی در مقایسه با کود شیمیایی، به­دلیل مطابقت­داشتن با شرایط رشد طبیعی گیاه، سبب افزایش درصد و کیفیت اسانس شود (Hamisi et al., 2012). همسو با آزمایش حاضر، در پژوهشی روی گیاه مرزه نیز مشاهده شد که مصرف تلفیقی کودهای زیستی (نیتروکسین + بیوفسفر + بیوسولفور) سبب افزایش معنی­دار میزان اسانس در مقایسه با تیمار کود شیمیایی NPK (60، 60، 70 کیلوگرم در هکتار) شد (Gholami Sharafkhane et al., 2015).

در یک مطالعه زراعی روی گیاه بادرنجبویه نیز مشاهده شد که مصرف نیتروکسین (تلقیح خاک و گیاه) سبب افزایش معنی­دار میزان اسانس در مقایسه با شاهد شد (Razipour et al., 2016). در پژوهشی روی گیاه آویشن باغی نیز مشاهده شد که مصرف نیتروکسین سبب افزایش معنی­دار میزان اسانس در مقایسه با دو کود زیستی دیگر یعنی میکوریزا و بیوفسفر شد
 (Mohammadpour Vashvaei et al., 2015). آنها اظهار داشتند که کود زیستی از طریق کمک به جذب نیتروژن و فسفر و نقشی که این عناصر در تولید کلروفیل و تأمین آنزیم­های مورد نیاز گیاه دارند، باعث افزایش میزان بافت­های فتوسنتزی و نهایتا افزایش درصد اسانس شده است. در یک مطالعه زراعی نیز مشخص شد که مصرف کود زیستی میکوریزا باعث افزایش بارز و معنی­دار میزان اسانس پیکره رویشی گشنیز در مقایسه با کاربرد کود شیمیایی شد (Aghhavani Shajari et al., 2014). این محققان افزایش اسانس گیاه را به بهبود جذب آب و عناصر غذایی از طریق همزیستی میکوریزایی نسبت دادند. گزارش یک پژوهش حاکی از آن است که مصرف منفرد و تلفیقی باکتری­های تثبیت­کننده نیتروژن (ازتوباکتر و آزوسپیریلوم) و حل­کننده فسفات (سودوموناس) موجب افزایش اسانس زیره سبز در مقایسه با شاهد (بدون مصرف) شد که همسو با نتیجه آزمایش حاضر می­باشد
 (Saeid Nejad & Rezvani Moghaddam, 2010).

همچنین پژوهش روی گیاه مرزه تابستانی نیز آشکار کرد که مصرف کودهای زیستی نیتروکسین و سوپرنیتروپلاس (حاوی باکتری­های آزوسپیریلوم، سودوموناس و باسیلوس) در مقایسه با مصرف شاهد (عدم مصرف) سبب افزایش درصد اسانس شد
 (Haj Seyed Hadi & Darzi, 2022). آنها اظهار داشتند که باکتری­های موجود در این کودهای زیستی از طریق بهبود جذب عناصر غذایی و رشد گیاه، در نهایت منجر به افزایش میزان اسانس گیاه می­شوند. نتیجه یک تحقیق روی مرزه خوزستانی نیز مؤید این موضوع بود که مصرف کود زیستی میکوریزا سبب افزایش اسانس این گیاهان در مقایسه با تیمار کود شیمیایی (50، 25 و 25 کیلوگرم در هکتار به­ترتیب نیتروژن، فسفر و پتاسیم) شد (Mohammadi et al., 2021). آنها اظهار داشتند که افزایش میزان اسانس در تیمار حاوی میکوریزا، می­تواند به علت جذب بیشتر فسفر و تأثیر این عنصر در ساخت ترکیبات تشکیل­دهنده اسانس باشد. در رابطه با اثر مثبت ورمی­کمپوست روی افزایش اسانس نیز، تحقیقات جداگانه روی گیاهان دارویی نعناع فلفلی و شمعدانی معطر آشکار کرد که مصرف به­ترتیب 14 و 20 تن ورمی­کمپوست سبب افزایش معنی­دار میزان اسانس در مقایسه با کاربرد کود شیمیایی شد (Keshavarz et al., 2020; Rostampour et al., 2017). آنها بیان کردند کاربرد ورمی­کمپوست از طریق بهبود شرایط فیزیکی و فرآیندهای زیستی خاک و تأمین عناصر نیتروژن و فسفر برای گیاه، ضمن ایجاد یک بستر مناسب برای ریشه، باعث افزایش تولید ماده خشک و در نهایت بهبود میزان اسانس شد.

3-3. عملکرد اسانس

اثر تیمارهای مختلف کودی مورد آزمایش بر عملکرد اسانس پیکره رویشی معنی­دار شد (جدول 2)؛ به­طوری­که مقایسه میانگین­ها نشان داد که عملکرد اسانس در تیمار مصرف تلفیقی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات (70/7 کیلوگرم درهکتار)، به­طرز فاحش و معنی­داری بیشتر از سایر تیمارها از جمله کود شیمیایی (88/1 کیلوگرم در هکتار) بود (جدول 3). در جایگاه دوم از نظر عملکرد اسانس، تیمار کاربرد ورمی­کمپوست (81/4 کیلوگرم در هکتار) قرار داشت که به­طور معنی­داری برتر از سایر تیمارها بود. تیمار شاهد (77/2 کیلوگرم در هکتار) هم به­دلیل بالا بودن میزان اسانس آن و هم در نقطه مقابل، پایین­بودن بارز مقدار اسانس سایر تیمارها، از نظر عملکرد اسانس در جایگاه بعدی قرار داشت؛ ولی با بیشتر آنها از نظر آماری در یک سطح قرار داشت. کمترین عملکرد اسانس هم در تیمار تلفیقی ورمی­کمپوست و بیوسولفور (83/0 کیلوگرم در هکتار) مشاهده شد که این وضعیت به کاهش بارز و فاحش میزان اسانس این تیمار نسبت به تیمار شاهد برمی­شود که با وجود برتری محسوس عملکرد پیکره رویشی نسبت به شاهد هم نتوانسته از کاهش عملکرد اسانس جلوگیری کند. با توجه به برتری فاحش و معنی­دار میزان اسانس در تیمار مصرف تلفیقی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات نسبت به سایر تیمارها و عملکرد پیکره رویشی مناسب و قابل قبول آن، دور از انتظار نبود که عملکرد اسانس در تیمار مذکور، بیشتر از سایر تیمارها باشد و از نظر صرفه­جویی در هزینه و صرفه اقتصادی هم قابل توجیه بود. در همین رابطه، در پژوهشی روی مرزه تابستانی مشاهده شد که مصرف تلفیقی نیتروکسین و باکتری­های حل­کننده فسفات موجب افزایش عملکرد اسانس در مقایسه با تیمار کود شیمیایی شد؛ ولی از نظر آماری تفاوت معنی­داری با آن نداشت
 (Rezvani Moghaddam et al., 2014).

یافته­های یک مطالعه زراعی نیز نشان داد مصرف تلفیقی کودهای زیستی نیتروژنه و فسفره سبب افزایش عملکرد اسانس گیاه نعناع گربه­ای در مقایسه با تیمار کود شیمیایی شد؛ ولی اختلاف آماری با آن نداشت (Boveiri Dehsheikh et al., 2021). آنها اظهار داشتند کاربرد تیمار تلفیق دو نوع کود بیولوژیک توانست با تأمین عناصر غذایی مورد نیاز گیاه موجب افزایش رنگیزه­های فتوسنتزی و نرخ تعرق گیاهان شده و این امر، در نهایت افزایش رشد اندام­های رویشی و میزان و عملکرد اسانس را در پی داشته است. در پژوهشی دیگر مشخص شد کاربرد تلفیقی دو قارچ (پریفورموسپورا و تریکودرما) منجر به افزایش عملکرد اسانس نعناع فلفلی در مقایسه با مصرف جداگانه و تیمار شاهد شد و با تیمار کود شیمیایی (100 کیلوگرم فسفر در هکتار) اختلاف معنی­داری نداشت (Vafayi Rostami et al., 2020). نتیجه یک تحقیق هم آشکار کرد که مصرف تلفیقی کود آلی (دامی) و کود زیستی میکوریزا منجر به افزایش معنی­دار عملکرد اسانس پیکره رویشی گشنیز در مقایسه با تیمار کود شیمیایی شد
 (Aghhavani Shajari et al., 2014). آنها اظهار داشتند که مصرف ترکیبی کود آلی و میکوریزا از طریق افزایش فعالیت میکروارگانیزم­های مفید خاک و متعاقب آن افزایش میزان دسترسی به عناصر غذایی و بهبود رشد، موجب افزایش عملکرد اسانس شد. تحقیقات انجام­شده روی گیاهان دارویی زیره سبز و رازیانه نیز حاکی از آن بود که به­ترتیب مصرف تلفیقی کودهای زیستی نیتروکسین و بیوفسفر و مصرف ترکیبی کود زیستی باکتریایی (ازتوباکتر و سودوموناس) و قارچ میکوریزا سبب افزایش بارز عملکرد اسانس شد (Karimzadeh Asl & Baghbani Arani, 2019; Zamani et al., 2019). در تحقیقی روی گیاه مرزه نیز مشخص شد که مصرف تلفیقی باکتری­های تثبیت­کننده نیتروژن (آزوسپیریلوم) و حل­کننده فسفات (سودوموناس) باعث افزایش معنی­دار عملکرد اسانس در مقایسه با مصرف جداگانه آنها و شاهد شد (Bashirifar et al., 2016). آنها اظهار داشتند احتمالا کاربرد ترکیبی این باکتری­ها از طریق افزایش میزان هورمون­های محرک رشد گیاه و سپس افزایش میزان رشد گیاه و جذب عناصر غذایی گیاه و بهبود در رشد آن سبب افزایش عملکرد اسانس می­شود. مطالعه دیگری روی بابونه نشان داد مصرف کود آلی ورمی­کمپوست (15 تن در هکتار)، سبب افزایش محسوس و معنی­دار عملکرد اسانس در مقایسه با کاربرد کود شیمیایی (200 و 50 کیلوگرم در هکتار نیتروژن و فسفر) شد (Mirseyedi et al., 2020). آنها بیان داشتند اثر مثبت کاربرد کود آلی مذکور بر درصد اسانس و عملکرد گل، می­تواند باعث افزایش عملکرد اسانس شود. تحقیقات زراعی روی گیاهان اسطوخودوس، آویشن باغی، آویشن دنایی و بادرنجبویه نیز نشان داد که به­ترتیب مصرف تلفیقی 10 تن کود دامی و کود شیمیایی، مصرف منفرد شش تن ورمی­کمپوست، مصرف منفرد 30 تن کود دامی و کاربرد ترکیبی 20 تن کود دامی و نیتروکسین، سبب افزایش عملکرد اسانس شد
 (Naghizadeh & Moradi, 2021; Bitarafan et al., 2017; Askary et al., 2017; Razipour et al., 2016).

3-4. اجزای اسانس

بر اساس نتایج تجزیه کیفی اسانس، 15 ترکیب در اسانس پیکره رویشی گشنیز در تیمارهای مختلف مورد بررسی، شناسایی شدند. ترکیبـات غالـب اسـانس شامل کاریوفیلن­اکساید، ایی­کاریوفیلن، تری­متیل­پنتادکانون، ان­دکانال، دودکانال و هگزادکانوئیک­اسید بودند که بیش از 70 درصد اجزای اسانس را در گیاهـان تیمـار شـده تشکیل می­دادند. با توجه به نتایج آزمایش، اجزای عمده اسانس، تحت تأثیر تیمارهای مختلف کود آلی، زیستی و شیمیایی قرار گرفت (جدول 2). مقایسه میانگین­ها نشان داد که درصد کاریوفیلن­اکساید در اسانس در تیمار شاهد (13/40 درصد) بیشتر از سایر تیمارها بود و بعد از آن تیمارهای مصرف بیوسولفور (57/31 درصد)، مصرف تلفیقی ورمی­کمپوست و نیتروکسین (59/30 درصد) و کاربرد ورمی­کمپوست (23/30 درصد) در جایگاه بعدی قرارداشتند که با تیمار کود شیمیایی (15/30 درصد) از این حیث، تفاوت معنی­داری نداشتند (جدول 3). کمترین میزان کاریوفیلن­اکساید در اسانس نیز در تیمار مصرف تلفیقی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات (63/13 درصد) به­دست آمد. همچنین نتایج حاکی از آن بود که تیمارهای مختلف حاوی کود آلی و زیستی، برتری بارز و معنی­داری در رابطه با بیشتر ترکیبات غالب اسانس در مقایسه با تیمار کود شیمیایی داشتند؛ به­طوری­که بیشترین میزان تری­متیل­پنتادکانون در اسانس در تیمار مصرف تلفیقی ورمی­کمپوست و بیوسوپرفسفات (89/37 درصد) و بیشترین میزان هگزادکانوئیک­اسید در اسانس در تیمار کاربرد بیوسوپرفسفات (95/7 درصد) حاصل شدند که برتری آشکار و معنی­داری نسبت به بیشتر تیمارها از جمله تیمار کود شیمیایی (به­ترتیب 14/13 و 34/4 درصد) و شاهد (27/15 و 66/5 درصد) داشتند. همچنین بیشترین میزان دو ترکیب ایی­کاریوفیلن و ان­دکانال در اسانس به­ترتیب به مقدار 18/8 و 84/11 درصد، در تیمار مصرف تلفیقی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات حاصل شد که برتری چشمگیر و معنی­داری نسبت به بسیاری از تیمارها و به­ویژه تیمار کود شیمیایی (به­ترتیب 55/4 و 45/1 درصد) داشت. به نظر می­رسد کاربرد منابع غذایی آلی و زیستی از طریق فراهم­کردن وضعیت مناسب برای آزادسازی و جذب مطلوب عناصر معدنی و افزایش بیوماس، منجر به افزایش بیوسنتز ترکیبات عمده اسانس در پیکره رویشی شده باشد (Kapoor et al., 2017). در ضمن با توجه به جدید­بودن گیاهان دارویی و حفظ ویژگی­های طبیعی و ذاتی آنها و نیز تمایل کمتر به کودپذیری، به نظر می­رسد کاربرد این نهاده­های آلی و زیستی که دارای منشأ طبیعی هستند، علاوه بر سازگاری بالا با محیط زیست، موجب بهبود خصوصیات کمی و کیفی اسانس گیاهان دارویی می­شوند (Mohammadpour Vashvaei et al., 2019).

یادآوری این نکته هم حائز اهمیت است که با توجه به کاربردهای متنوعی که از اسانس یک گیاه دارویی به عمل می­آید، نمی­توان خواص اسانس آن را به یک ترکیب نسبت داد. لذا با توجه به نوع استفاده از اسانس یک گیاه دارویی (بر اساس خواص دارویی، غذایی و آرایشی و بهداشتی) برخی از ترکیب­های موجود در اسانس، از اهمیت بالاتری برخوردار می­شوند. با این وجود، در استفاده از اسانس یک گیاه دارویی برای تولید یک فرآورده مورد نظر، معمولا اجزاء عمده اسانس از اهمیت بیشتری برخوردار هستند (Hamisi et al., 2012). در همین رابطه، در پژوهشی روی گیاه نعناع گربه­ای مشاهده شد مصرف تلفیقی کودهای زیستی حاوی باکتری­های تثبیت­کننده نیتروژن و حل­کننده فسفات (ازتوباکتر1 و فسفات بارور2) موجب افزایش بارز و معنی­دار میزان ایزومرهای نپتالاکتون در اسانس در مقایسه با شاهد شد و با تیمار کود شیمیایی هم اختلاف معنی­داری نداشت
 (Boveiri Dehsheikh et al., 2021). آنها اظهار داشتند مصرف ترکیبی این کودهای زیستی از طریق بهبود جذب عناصر غذایی و تغذیه مناسب و صحیح گیاه، سبب افزایش کیفیت اسانس این گیاه دارویی شد. همچنین در مطالعه زراعی دیگری روی مرزه، آشکار شد که مصرف تلفیقی کودهای زیستی تثبیت­کننده نیتروژن و حل­کننده فسفات، موجب افزایش معنی­دار میزان لیمونن و گاماترپینن در اسانس در مقایسه با سایر تیمارها و شاهد شد (Faraji Mehmani et al., 2015).

یک مطالعه زراعی روی گیاه بادرشبی نیز آشکار کرد که مصرف ترکیبی کودهای زیستی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات (تلقیح با بذر) موجب افزایش اجزاء اصلی اسانس یعنی ژرانیال و نرال در اسانس در مقایسه با تیمار کود شیمیایی (NPK به میزان 80، 70 و 80 کیلوگرم در هکتار) شد؛ ولی اختلاف معنی­داری با آن نداشت (Darzi & Haj Seyed Hadi, 2017). در پژوهشی روی گیاه انیسون مشخص شد که مصرف ترکیبی باکتری­های تثبیت­کننده نیتروژن و حل­کننده فسفات (ازتوباکتر، آزوسپیریلوم و سودوموناس) موجب افزایش بارز و معنی­دار میزان آنتول در اسانس در مقایسه با شاهد شد (Khalesro et al., 2012). آنها دریافتند این باکتریها با تولید متابولیت­هایی نظیر مواد تنظیم­کننده رشد یا انواع ویتامین­ها و نیز بهبود فراهمی عناصر غذایی، سبب افزایش رشد و نمو گیاه و در نهایت بهبود میزان و کیفیت اسانس می­شوند. در یک تحقیق زراعی نیز آشکار شد مصرف کود زیستی میکوریزا سبب افزایش میزان ترکیب­های تیمول، کارواکرول، ایی کاریوفیلن و بورنئول در اسانس آویشن دنایی در مقایسه با شاهد شد
 (Shabkhiz et al., 2021). آنها اظهار داشتند مصرف این کود زیستی، باعث ایجاد تغییراتی در غلظت فیتوهورمون­های گیاهی از قبیل اسیدجاسمونیک، اسیدجیبرلیک و سیتوکینین می­شود که این فیتوهورمون­ها تشکیل غده­های ترشح­کننده اسانس را بیشتر کرده، در نتیجه منجر به تولید بیشتر متابولیت­های ثانویه می­شوند. نتایج یک تحقیق دیگر نیز حاکی از آن بود که مصرف کودهای زیستی نیتروکسین، بیوفسفر و میکوریزا منجر به افزایش مقدار تیمول اسانس در گیاه آویشن باغی در مقایسه با شاهد شد
(Mohammadpour Vashvaei et al., 2015). پژوهش روی گیاه بابونه نیز آشکار کرد که مصرف کودهای زیستی نیتروکسین، بیوسولفور و فسفات بارور، موجب افزایش بارز و معنی­دار درصد کامازولن در مقایسه با تیمارهای کود دامی و شاهد شد
 (Tohidi Nejad & Rastegari, 2019). این پژوهشگران اظهار داشتند کاربرد کودهای زیستی حاوی باکتری­های ازتوباکتر، آزوسپیریلوم و باسیلوس علاوه بر تثبیت نیتروژن، با تولید مقادیر قابل توجهی از هورمون­های محرک رشد، از طریق بهبود جذب آب و مواد غذایی، موجب افزایش رشد و کمیت و کیفیت اسانس شدند. همچنین در تحقیقی روی گیاه بادرنجبویه مشاهده شد که کاربرد ترکیبی باکتری­های تثبیت­کننده نیتروژن و حل­کننده فسفات (ازتوباکتر، آزوسپیریلوم و سودوموناس) موجب بهبود کیفیت اسانس یعنی افزایش درصد سیترونلال و بتاکاریوفیلن در اسانس نسبت به شاهد شد (Kazeminasab et al., 2016). آنها اظهار داشتند که حضور این باکتری­ها در محیط ریشه گیاه از طریق ساخت و ترشح مواد فعال بیولوژیکی مانند ویتامین­های گروه B و تولید هورمون­های محرک رشد، باعث افزایش رشد و بهبود کیفیت اسانس می­شود. همچنین در یک مطالعه زراعی روی گیاه مرزه تابستانه مشاهده شد که بیشترین کیفیت اسانس (درصد گاما ترپینن) در تیمار کاربرد پنج تن ورمی­کمپوست به­دست آمد
(Haj Seyed Hadi & Darzi, 2022). آنها این افزایش کیفیت اسانس را به بهبود فعالیت بیولوژیکی خاک و فراهم­کردن مطلوب عناصر پرمصرف و کم­مصرف در اثر مصرف ورمی­کمپوست نسبت دادند.

در تحقیقی روی نعناع فلفلی هم مشاهده شد که مصرف قارچ میکوریزا، باعث افزایش قابل ملاحظه و 28 درصدی ترکیب اصلی اسانس (منتول) در مقایسه با کاربرد کود شیمیایی (200 و 135 کیلوگرم اوره و سوپرفسفات تریپل) شد
 (Ostadi et al., 2019). آنها بیان داشتند قارچ میکوریزا باعث ایجاد تغییراتی در غلظت فیتوهورمون­های گیاهی از قبیل اسیدجاسمونیک، اسیدجیبرلیک و سیتوکینین می­شود که این فیتوهورمون­ها هم تشکیل غده­های تشکیل­دهنده اسانس را بیشتر کرده؛ در نتیجه منجر به تولید بیشتر ترکیبات اسانس نظیر منتول می­شود. پژوهشی روی گیاه همیشه­بهار هم نشان داد مصرف کود زیستی سوپرنیتروپلاس، سبب افزایش درصد مورولول در اسانس در مقایسه با تیمارهای شاهد و کودشیمیایی شد؛ ولی تفاوت آماری معنی­داری با تیمار کود شیمیایی نداشت (Hosseini Mazinani & Hadipour, 2014).

همچنین در دو مطالعه دیگر گزارش شد کاربرد کود زیستی فسفات بارور2 و قارچ میکوریزا به­ترتیب منجر به بهبود معنی­دار کیفیت اسانس در مریم­گلی (درصد آلفاتوجون، 1 و 8 سینئول و کامفور) و شوید (درصد کاروون) در مقایسه با تیمار شاهد شد (Sarafraz et al., 2022; Gheidarlouei et al., 2020). در چهار مطالعه دیگر آشکار شد کاربرد باکتری محرک رشد سودوموناس موجب افزایش میزان سیس­توجون در اسانس مریم­گلی، تلقیح با نوعی قارچ اندوفیت، سبب افزایش میزان پاراسیمن و گاماترپینن در اسانس مرزنجوش، مصرف قارچ میکوریزا باعث افزایش مقدار تیمول و گاماترپینن در اسانس آویشن باغی و مصرف نیتروکسین باعث افزایش میزان کامازولن در اسانس بابونه شد (Ghorbanpour et al., 2014; Aslani et al., 2022;
Amani Machiani et al., 2021; Haj Ali Araghi et al., 2019). این محققان اظهار داشتند مصرف کودهای زیستی از طریق بهبود ویژگی­های رشدی منجر به افزایش ترکیبات اسانس می­شوند.

همچنین مقایسه میانگین­های آزمایش نشان داد بیشترین درصد دودکانال در اسانس در تیمار کود شیمیایی (27/11 درصد) مشاهده شد که به نحو قابل توجه و معنی­داری برتر از بیشتر تیمارهای کود آلی و زیستی به­ویژه مصرف بیوسوپرفسفات (13/5 درصد) بود و با تیمارهای کاربرد کود زیستی نیتروکسین (80/9 درصد) و مصرف تلفیقی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات (52/9 درصد)، اختلاف معنی­داری نداشت. کمترین میزان دودکانال در اسانس نیز، در تیمار شاهد (71/3 درصد) به­دست آمد. با توجه به کاهش محسوس و معنی­دار سایر اجزاء مهم اسانس، نظیر ایی­کاریوفیلن، ان­دکانال و تری­متیل­پنتادکانون در تیمار کود شیمیایی، محتمل به­نظر می­رسد که این تقلیل، با افزایش درصد دودکانال در اسانس جبران شده باشد. در همین ارتباط، در تحقیقی روی نعناع گربه­ای مشاهده شد که مصرف کود شیمیایی سبب افزایش میزان نپتالاکتون و متعاقب آن کاهش میزان کاریوفیلن­اکساید در اسانس در مقایسه با تیمارهای کود زیستی و شاهد شد (Boveiri Dehsheikh et al., 2021). این موضوع در مطالعه  Govahi et al.(2017) روی مریم­گلی نیز مشاهده شد؛ به­طوری­که مصرف کود شیمیایی اوره سبب افزایش میزان آلفاتوجون و پیامد آن کاهش میزان کامفور در اسانس در مقایسه با تیمار مصرف 10 تن ورمی­کمپوست شد. همچنین در مطالعه دیگری نیز ملاحظه شد که مصرف کود شیمیایی منجر به افزایش مقدار منتون و پیامد آن کاهش میزان منتول اسانس نعناع فلفلی نسبت به تیمار کود زیستی میکوریزا شد (Ostadi et al., 2019). همگی این محققان نیز علت این امر را به وجود روابط معکوس در میزان ترکیبات اصلی اسانس، تحت تأثیر عناصر غذایی نسبت دادند. در پژوهشی روی بادرشبی هم مشاهده شد که مصرف کود شیمیایی، موجب افزایش معنی­دار درصد ژرانیل­استات در اسانس در مقایسه با مصرف کودهای آلی و زیستی شد (Darzi & Haj Seyed Hadi, 2017). آنها اظهار داشتند با توجه به کاهش سایر اجزای مهم اسانس، نظیر ژرانیال، نرال و ژرانیول در تیمار کود شیمیایی، محتمل به نظر می­رسد که این کاهش، با افزایش ژرانیل­استات در اسانس جبران شده باشد. در یک مطالعه روی گیاه گل­محمدی نیز آشکار شد که مصرف کود شیمیایی (NPK به میزان 120، 120 و 120 کیلوگرم در هکتار) سبب افزایش میزان ژرانیول و به دنبال آن کاهش میزان سیترونلول در اسانس در مقایسه با تیمار مصرف 30 تن کود آلی (دامی) شد (Rahmani et al., 2013). در تحقیقات مرتبط با تأثیر کودهای آلی، زیستی و شیمیایی روی گیاهان ریحان، شوید، به­لیمو و آویشن افزایش برخی ترکیبات تشکیل­دهنده اسانس در اثر کاهش دیگر اجزاء آن مورد تأیید قرار گرفته است (Anwar et al., 2005; Makkizadeh et al., 2012; Ebadi et al., 2016;
Yadegari, 2022).

4. نتیجه­گیری

به­طور کلی نتایج حاصل از این آزمایش نشان داد که بیشترین میزان و عملکرد اسانس در پیکره رویشی گیاه گشنیز در تیمار مصرف تلفیقی کودهای زیستی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات به­دست آمد که برتری محسوس و معنی­داری بر سایر تیمارها از جمله تیمارهای حاوی ورمی­کمپوست و تیمار کود شیمیایی داشت. همچنین بیشترین میزان دو ترکیب ایی­کاریوفیلن و ان­دکانال در اسانس در تیمار مصرف ترکیبی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات حاصل شد که برتری چشمگیر و معنی­داری نسبت به غالب تیمارها از جمله تیمار کود شیمیایی داشت. میزان هگزادکانوئیک­اسید در اسانس نیز در تیمار مصرف تلفیقی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات، بالا و قابل توجه بوده و برتری معنی­داری نسبت به تیمار کود شیمیایی داشت. بیشترین میزان دودکانال در اسانس هم در تیمار کود شیمیایی مشاهده شد؛ ولی اختلاف معنی­داری با تیمار مصرف تلفیقی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات نداشت. در مجموع یافته­های آزمایش حاضر حاکی از برتری نسبی و قابل توجه تیمار مصرف تلفیقی نیتروکسین و بیوسوپرفسفات نسبت به سایر تیمارهای کود آلی و زیستی و نیز تیمار کود شیمیایی بوده و با توجه به پاسخ مثبت میزان، عملکرد و ترکیبات اسانس در گیاه دارویی گشنیز به کاربرد این منبع غذایی زیستی و نیز مقرون به­صرفه اقتصادی­بودن آن، می­توان انتظار داشت که در این شرایط و بدون استفاده از کود شیمیایی، شاهد دست­یابی به تولید سالم و پایدار عملکرد اسانس و کیفیت آن در این گیاه دارویی در یک نظام کشاورزی پایدار و ارگانیک باشیم.

5. منابع

Abdali Mashhadi, A.R., Moradi Majd, M., Bakhshandeh, A., & Koochekzadeh, A. (2017). Effect of sulfuric acid and biofertilizers on camazulene, essential oil content and quantitative characteristics of chamomile (Matricaria chamomilla L.). Iranian Journal of Field Crop Science, 48(3), 855-864. (In Persian).

Adams, R.P. (2001). Identification of essential oil components by gas chromatography / mass spectrometry. Allured Publishing Corporation, Carol Stream, USA.

Aghhavani Shajari, M., Rezvani Moghddam, P., Ghorbani, R., & Nasiri Mahallati, M. (2014). Effects of organic, bio and chemical fertilizers application on vegetative indexes and essential oil content of coriander (Coriandrum sativum L.). Journal of Agroecology, 6(3), 425-443. (In Persian).

Aghhavani Shajari, M., Rezvani Moghaddam, P., Ghorbani, R., & Nasiri Mahallati, M. (2016). Effects of application of organic, bio and chemical fertilizers on quantitative and qualitative yield of coriander (Coriandrum sativum L.). Journal of Horticultural Science, 29(4), 486-500. (In Persian).

Amani Machiani, M., Javanmard, A., Ostadi, A., Morshedloo, M.R., & Chabokpour, J. (2021). Effects of harvest time and mycorrhiza fungus application on quantitative and qualitative yield of thyme (Thymus vulgaris L.) essential oil at different irrigation levels. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 36(6), 1022-1037. (In Persian).

Anwar, M., Patra, D.D., Chand, S., Alpesh, K., Naqvi, A.A., & Khanuja, S.P.S. (2005). Effect of organic manures and inorganic fertilizer on growth, herb and oil yield, nutrient accumulation, and oil quality of French basil. Communications in Soil Science and Plant Analys., 36(13-14), 1737-1746.

Askary, M., Behdani, M.A., Parsa, M., Jami Alahmadi, M., & Mahmoodi, S. (2017). Effects of water stress and manure on stomatal conductance, relative water content, photosynthetic pigments and quantitative and qualitative yield of Thymus vulgaris (L.) and Thymus daenensis Celak. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 33(5),793-811. (In Persian).

Aslani, Z., Hedayati, A., Hassani, A., & Barin, M. (2022). Effects of inoculation with Piriformospora indica on some vegetative, physiological, and biochemical parameters and essential oil content of Origanum vulgare (L.) ssp. vulgar. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 38(2), 253-265. (In Persian).

Babakhani, V., Tohidi Nejad, E., Khajoei Nejad, G.R., & Ghanbari, J. (2023). Biomass production and nitrogen use efficiency in dill-fenugreek intercropping in response to biofertilizers and manure. Journal of Agriculture Science and Sustainable Production, 32(4), 1-18. (In Persian).

Bahadori, F., & Ghorbanian, D. (2018). Evaluation of vermicompost and arbuscular mycorrhizal fungi (Glomus intraradices) efficiency on essential oil and dry herb yield of Thymus vulgaris in the field conditions. Plant Production Technology, 18(2), 81-91. (In Persian).

Bashirifar, N., Aliasgharzad, N., & Zehtab Salmasi, S. (2016). Elemental composition, essential oil and thymol content of savory (Satureja hortensis L.) inoculated with Azospirillum irakense and Pseudomonas putida at different nitrogen levels. Journal of Agriculture Science and Sustainable Production, 26(2), 133-151. (In Persian).

Bhuiyan, N.I., Begum, J., & Sultana, M. (2009). Chemical composition of leaf and seed essential oil of Coriandrum sativum (L.) from Bangladesh chemical composition and antimicrobialactivity of the essential oil of Coriandrum sativum. Bangladesh Journal of Pharmacology, 4, 150-153.

Bitarafan, N., Gholami, A., Abbas Dokht, H., Baradaran, M., & Khalighi Sigaroodi, F. (2017). Effects of vermicompost and mycorrhizal fungi on growth characteristics, essential oil and yield of thyme (Thymus vulgaris L.). Journal of Agroecology, 9(1), 102-114. (In Persian).

Boveiri Dehsheikh, P., Mahmoodi Sourestani, M., Zolfaghari, M., & Enayati Zamir, N. (2017). The effects of biological, chemical fertilizers and humic acid on vegetative and physiological indices and essential oil content of catnip (Nepeta cataria L.). Journal of Plant Production, 24(2), 61-76. (In Persian).

Boveiri Dehsheikh, P., Mahmoodi Sourestani, M., Zolfaghari, M., & Enayati Zamir, N. (2021). The effects of biological, chemical fertilizers and humic acid on some microbial parameters, elements and oil quantity and quality of catnip (Nepeta cataria L.). Journal of Agroecology, 13(1), 73-88. (In Persian).

Carrubba, A., la Torre, R., Di Prima, A., Saiano F, & Alonzo, G. (2002). Statistical analyses on the essential oil of Italian coriander (Coriandrum sativum L.) fruits of different ages and origins. Journal of Essential oil Research, 14, 389-396.

Darzi, M.T., & Haj Seyed Hadi, M.R. (2016). The role of separated and integrated application of organic and biological inputs on N, P, K concentration, essential oil of dragonhead (Dracocephalum moldavica L.). Journal of Agriculture Science and Sustainable Production, 26(3), 101-114. (In Persian).

Darzi, M.T., & Haj Seyed Hadi, M.R. (2017). The effects of manure, vermicompost, nitroxin and bio-superphosphat application on quantity and quality of essential oil of dragonhead. Crops Improvement, 19(3), 543-560. (In Persian).

Darzi, M.T., Sadeghi Nekoo, B., & Haj Seyed Hadi, M.R. (2022). Effects of organic fertilizers on essential oil composition and yield in sustainable cultivation of hyssop (Hyssopus officinalis L.). Journal of Agroecology, 14(1), 53-68. (In Persian).

Diederichen, A. (1996). Coriander: Promoting the conservation and use of underutilized and neglected crops. International Plant Genetic Resources Institute.

Ebadi, M.T., Azizi, M., Sefidkon, F., & Ahmadi, N. (2016). Effects of organic and chemical fertilizers on leaf yield, percent and essential oil components of Lippia citriodora Kunth. Journal of Horticultural Science, 30(2), 293-302. (In Persian).

Faraji Mehmani, A., Esmaeilpour, B., Sefidkon, F., Abbaszadeh, B., Khavazi, K., & Ghanbari, A. (2015). Effects of biofertilizers on growth criteria, quantitative and qualitative yield of summer savory (Satureja hortensis L.). Journal of Agroecology, 6, 870-879. (In Persian).

Gheidarlouei, S., Khademiam, R., & Mafakheri, S. (2020). Response of Anethum graveolens (L.) to mycorrhiza symbiosis at different salinity levels. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 36(2), 329-347. (In Persian).

Gholami Sharafkhane, E., Mohsen, J., Banayan Avval, M., Koocheki, A.R., & Rezvani Moghaddam, P. (2015). Effects of organic, bio and chemical fertilizers on some agroecological characteristics, yield and essential oil of Satureja hortensis (L.). Journal of Agroecology, 7(2), 179-189. (In Persian).

Ghorbanpour, M., Hosseini, N., Khodaei Motlagh, M., & Solgi, M. (2014). Effects of rhizobacteria inoculation of pseudomonas on growth, quantity and quality of essential oil of sage (Salvia officinalis L.). Journal of Medicinal Plants, 13(4), 89-100.

Gil, A., De La Fuente, E.B., Lenardis, A.E., Lopez Periera, M., Suarez, S.A., Bandoni, A., Van Baren, C., Di Leo Lira, P., & Ghersa, C.M. (2002). Coriander essential oil composition from two genotypes grown in different environmental conditions. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 50, 2870-2877.

Govahi, M., Ghalavand, A., Nadjafi, F., & Sorooshzadeh, A. (2017). Comparing different soil fertility systems on some physiological characteristics, yield and essential oil of sage (Salvia officinalis L.) under different irrigation regimes. Journal of Agroecology, 9(2), 445-457. (In Persian).

Haj Ali Araghi, M., Darzi, M.T., & Haj Seyed Hadi, M.R. (2019). Integrated application of vermicompost and nitroxin and quantitative and qualitative characteristics of german chamomile (Matricaria chamomilla L.). Journal of Agriculture Science and Sustainable Production, 29(1), 85-99. (In Persian).

Haj Seyed Hadi, M.R., & Darzi, M.T. (2022). Evaluation of biofertilizers effects on quantitative and qualitative characteristics of essential oil in summer savory (Satureja hortensis L.). Iranian Journal of Horticultural Science, 52(4), 899-912. (In Persian).

Hamisi, M., Sefidkon, F., Nasri, M., & Lebaschi, M.H. (2012). Effects of different amounts of nitrogen, phosphor and bovine fertilizers on essential oil content and composition of Tanacetum parthenium (L.). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 28(3), 399-410. (In Persian).

Hosseini Mazinani, M., & Hadipour, A.R. (2014). Improvement of quantitative and qualitative yield of pot marigold (Calendula officinalis L.) with biofertilizers application. Journal of Medicinal Plants, 13(2), 83-91. (In Persian).

Kamayestani, N., Rezvani Moghaddam, P., Jahan, M., & Rejali, F. (2015). Effects of separated and integrated application of bio and organic fertilizers on some quantitative and qualitative characteristics of anise (Pimpinella anisum L.). Iranian Journal of Field Crops Research, 13(1), 62-70. (In Persian).

Kapoor, R., Anand, G., Gupta, P., & Mandal, S. (2017). Insight into the mechanisms of enhanced production of valuable terpenoids by arbuscular mycorrhiza. Phytochemistry Reviews, 16(4), 677-692.

Kapoor, R., Giri, B., & Mukerji, K.G. (2004). Improved growth and essential oil yield and quality in Foeniculum vulgare Mill on mycorrhizal inoculation supplemented with P-fertilizer. Bioresource Technology, 93, 307-311.

Karimzadeh Asl, K., & Baghbani Arani, A. (2019). The effect of different regimes of irrigation and biofertilizers on seed yield, essential oil content, some physiological traits and absorbtion of mineral elements in cumin (Cuminum cyminum L.). Environmental Stresses in Crop Sciences, 12(3), 817-830. (In Persian).

Kazeminasab, A., Yarnia, M., Lebaschi, M.H., Mirshekar, B., & Rejali, F. (2016). Effects of vermicompost and biofertilizers on essential oil composition of lemon balm (Melissa officinalis L.) under drought stress. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 32(4), 678-687. (In Persian).

Keshavarz, H., Modarres Sanavy, S.A.M., Sefidkon, F., & Mokhtassi Bidgoli, A. (2020). Effect of organic fertilizers and urea fertilizer on phenolic compounds, antioxidant activity, yield and yield components of peppermint (Mentha piperita L.) under drought stress. Iranian Journal of Field Crops Research, 17(4), 661-672. (In Persian).

Khalesro, S., Ghalavand, A., Sefidkon, F., & Asgharzadeh, A. (2012). The effect of biological and organic inputs on quantity and quality of essential oil and some elements content of anise (Pimpinella anisum L.). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 27(4), 551-560. (In Persian).

Mfakheri, S., & Aminian Dehkordi, R. (2019). The response of coriander (Coriandrum sativum L.) herbs to some nutritional treatments. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 35(5), 834-845. (In Persian).

Makkizadeh, M., Chaichi, M.R,, Nasrollahzadeh, S., & Khavazi, K. (2012). The effect of biologic and chemical nitrogen fertilizers on growth, yield and essential oil constituents of dill (Anethum graveolens L.). Journal of Agriculture Science and Sustainable Production, 21(4), 51-62. (In Persian).

Matasyoh, J.C., Maiyo, Z.C., Ngure, R.M., & Chepkorir, R. (2009). Chemical composition and antimicrobialactivity of the essential oil of Coriandrum sativum. Food Chemistry, 113, 526-529.

Mirseyedi, S.K., Nasiri, Y., Morshedloo, M.R., & Khalili, M. (2020). Evaluation of organic, chemical, biological and amino acids application on quantitative and qualitative characteristics of chamomile (Matricaria chamomilla L.) at different harvesting. Iranian Journal of Horticultural Science, 50(4), 755-767. (In Persian).

Mohammadi, M., Sefidkon, F., Asadi Sanam, S., & Kalate Jari, S. (2021). Effects of nutritional treatments on morphological characteristics and essential oil yield of Satureja khuzistanica Jamzad. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 37(2), 193-213. (In Persian).

Mohammadpour Vashvaei, R., Galavi, M., Ramroodi, M., & Fakheri, B.A. (2015). Effects of drought stress and biofertilizers inoculation on growth, yield and essential oil compositions of thyme (Thymus vulgaris L.). Journal of Agroecology, 7(2), 237-253. (In Persian).

Mohammadpour Vashvaei, R., Ghanbari, A., Ramroodi, M., & Fakheri, B.A. (2019). Effects of different fertilization systems (bio and nano-bio) on growth, elements concentration, foliage and essential oil yield of rosemary (Rosmarinus officinalis L.) under drought stress. Iranian Journal of Field Crop Science, 49(4), 67-86. (In Persian).

Msaada, K., Ben Taarit, M., Hosni, K., Hammami, M., & Marzouk, B. (2009). Regional and maturational effects on essential oils yields and composition of coriander (Coriandrum sativum L.) fruits. Scientia Horticulturae, 122, 116-124.

Naghizadeh, M., & Moradi, R. (2021). Study on the radiation use efficiency and quantitative and qualitative yield in lavender and chamomile additive intercropping under the influence of cow manure and chemical fertilizer. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 37(1), 13-29. (In Persian).

Nasiri, Y. (2022). Evaluation of morphological traits, yield, and essential oil changes of basil (Ocimum basilicum L.) under influence of organic fertilizers. Journal of Agroecology, 13(4), 705-721. (In Persian).  

Ostadi, A., Javanmard, A., Morshedloo, M.R., & Mola Ali Abasiyan, S. (2019). Evaluation of quantitative and qualitative traits of the first and second cuttings of peppermint (Mentha piperita L.) under the influence of the integrated application of conventional, nano fertilizers and mycorrhizal. Iranian Journal of Field Crops Research, 17(2), 327-345. (In Persian).

Pimentel, D. (1993). Economics and energies of organic and conventional farming. Journal of Agricultural and Environmental, 6, 53-60.

Rahmani, A., Mirza, M., & Tabaei Aghdai, S.R. (2013). Effects of different fertilizers (macro and micro elements) on quantity and quality of essential oil and other byproducts of Rosa damascena Mill. in Iran. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 29(4), 747-759. (In Persian).

Razipour, P., Golchin, A., & Daghestani, M. (2016). Effects of different levels of cow manure and inoculation with nitroxin on growth and performance of Melissa officinalis (L.). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 32(5), 807-823. (In Persian).

Rezvani, H., Golzadeh, A.B., Gholami, G.A., & Asiai, M. (2022). Effects of different levels of vermicompost on flower yield and its components in genotypes of damask rose (Rosa damascena Mill.) in Golestan province. Iranian Journal of Horticultural Science, 53(1), 75-85. (In Persian).

Rezvani Moghaddam, P., Bakhshaei, S., Amin Ghafouri, A., & Jafari, L. (2014). Effect of different managements of fertilization on production of summer savori (Satureja hortensis L.) in mashad condition. Iranian Journal of Field Crops Research, 12(1), 27-33. (In Persian).

Rostampour, P., Salehi, A., Amiri Fahliani, R., & Mirshekari, A. (2017). Effect of different level of vermicompost and nitrogen fertilizer on yield and essential oil content of geranium (Pelargonium graveolens). Iranian Journal of Horticultural Science, 48(3), 555-563. (In Persian).

Saeid Nejad, A.H., & Rezvani Moghaddam, P. (2010). Evaluation of biofertilizer and chemical fertilizer application on morphological traits, yield, yield components and essential oil percent in cumin (Cuminum cyminum). Journal of Horticultural Science, 24(1), 38-44. (In Persian).

Salehi, A., Ghalavand, A., Sefidkon, F., Asgharzadeh, A., & Saeedi, K. (2016). Effects of zeolite, bio and organic fertilizers application on the growth, yield and yield components of German chamomile (Matricaria chamomilla L.) in organic cultivation. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 32(2), 203-215. (In Persian).

Salehi Surmaghi, M.H., (2006). Medicinal plants and phytotherapy (volume1). Publishing Corporation of nutrition world, Tehran, Iran. 403 p.

Sarafraz, M., Dehghanzadeh, H., & Hashemi, A.F. (2022). Effects of gibberellic acid and chemical and biological (Barvar-2) phosphorus on yield, yield components, and essential oil of Salvia officinalis (L.). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 38(3), 490-503. (In Persian).

Sefidkon, F. (2001). Evaluation of qualitative and quantitative essential oil fennel (Foeniculum vulgare Mill.) in different stages of growth. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 7, 85-104. (In Persian).

Shabkhiz, H., Javanmard, A., Ostadi, A., & Morshedloo, M.R. (2021). Improving quantity and quality of Thymus daenensis Celak. essential oil with application of myco-root biofertilizer under different irrigation level. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 37(3), 434-456. (In Persian).

Tohidi Nejad, E., & Rastegari, F. (2019). Effects of biological and organic fertilizers on morphological parameters and chamazulene yield of German chamomile (Matricaria chamomilla L.) under drought stress condition. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 34(6), 949-962. (In Persian).

Vafayi Rostami, S., Abbasi, R., Pirdashti, H., & Ghajar Sepanlou, S. (2020). Effect of Piriformospora indica and Trichoderma harzianum on morphological characteristics, yield and essential oil of peppermint (Mentha piperita) at different amount of phosphorus and irrigation. Journal of Agriculture Science and Sustainable Production, 29(4), 37-50. (In Persian).

Yadegari, M. (2022). Effects of NPK complete fertilizer, botamisol, and humic acid on morphophysiological characteristics and essential oil in three Thymus species under drought stress conditions. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 38(2), 301-321. (In Persian).

Zafarani Moattar, P., Amini, R., Shakiba, M.R., & Sarikhani, M.R. (2021). Effect of inoculation with PGPRs and mycorrhiza-like fungi on some growth traits and essential oil yield of moldavian balm (Dracocephalum moldavica L.) under water deficit stress. Journal of Agriculture Science and Sustainable Production, 30(4), 111-126. (In Persian).

Zamani, F., Amirnia, R., Rezaei Chiyaneh, E., & Rahimi, A. (2019). The effect of bacterial bio-fertilizers and mycorrhizal fungi on seed yield and chemical composition of essential oil from three fennel landrace. Crops Improvement, 20(4), 831-848. (In Persian).