Grain Corn Yield under the Influence of Water Deficit Stress, Biological and Chemical Fertilizers

. مقدمه

افزایش روز افزون جمعیت کره زمین و نیاز به افزایش عملکرد گیاهان زراعی و تامین مواد غذایی و کمبود سطح زیر کشت سبب شده پژوهشگران در این زمینه پژوهش­های جدیدی را دنبال کنند (Khan et al., 2020). براساس پیش‌بینی‌های صورت­گرفته جمعیت جهان تا سال 2050 به بیش از 10 میلیارد نفر می­رسد. بر همین اساس، برای تامین نیاز غذایی در 30 سال آینده، باید حداقل 70 درصد افزایش عملکرد داشته باشیم .(Xiong et al., 2022) حدود دوسوم از ماده خشک قابل مصرف دنیا را غلات تشکیل می‌دهند که ۵۴ درصد از آن به گندم (Triticum aestivum)، برنج  (Oryza sativa) و ذرت  (Zea mays)اختصاص دارد (Awan et al., 2017).

در میان گیاهان زراعی، ذرت به­عنوان یکی از مهم‎ترین غلات دانه‌درشت به دلیل نقش مهمی که در تغذیه انسان و دام دارد، در عرصه تولید جهانی از جایگاه ارزشمندی برخوردار است و ویژگی‌هایی از قبیل گرمادوست­بودن، برخورداری از مسیر فتوسنتزی چهار کربنه، کارایی مصرف آب مناسب در مقایسه با سایر غلات، این گیاه را مورد توجه پژوهشگران قرار داده است؛ اما از طرف دیگر، ذرت در بین گیاهان زراعی چهار کربنه بیشترین حساسیت را به تنش­های محیطی دارد که سبب کاهش عملکرد در اثر انواع تنش‌های محیطی می‌شود (Ma et al., 2017). تولید مواد غذایی به دلیل اثر انواع تنش­های محیطی غیر زنده در حال کاهش می‌باشد (Ahmed et al., 2019a, 2019b, 2019c). اثر تنش­های خشکی، شوری و دما بیشترین خسارت را به گیاهان زراعی داشته است و به همین دلیل بیشتر مورد توجه و مطالعه قرار گرفته­اند (Hui-Mean et al., 2018) حدود 70% غذای اصلی مردم دنیا که در زمین‌های دیم و کم­آب تولید می‌شود به دلیل تغییرات در بارندگی در معرض تهدید قرار گرفته است (Abbasi et al., 2021). تنش کم‌آبی در گیاهان سبب کاهش محتوای کلروفیل، مهار فتوسنتز، از­دست­دادن نفوذپذیری غشای سلولی و ... می‌شود که درنهایت سبب کاهش عملکرد نهایی می­شود (Ahmed et al., 2019a, 2019b, 2019c; Batool et al., 2013; Ma et al., 2017).

استفاده از کودهای شیمیایی به عنوان سریع­ترین راه برای جبران عناصر غذایی و حاصلخیزی خاک مطرح است. نیتروژن از عناصر غذایی ضروری برای گیاهان است که تامین حد بهینه آن در خاک بر رشد و نمو گیاهان از جمله ذرت شیرین تاثیر بسزایی دارد (Vahedi., 2015). نیتروژن ترکیبی است با وزن مولکولی کم که در گیاه در ساختار نوکلئوتیدها، آمین­ها و آمیدها شرکت دارد. همچنین در تولید کلروفیل، جزء اصلی آنزیم­ها، پروتئین­ها، اسیدهای نوکلئیک و در دیواره­های سلولی نیز به کار می­رود
(Zaman Khan et al., 2011). کمبود نیتروژن تقریبا همیشه به عنوان یک عامل محدودکننده و مؤثر بر رشد و عملکرد گیاه، بیش از هر ماده غذایی دیگر در چرخه تولیدی محصول است (De-Morais-Oliveire et al., 2016).

در سال­های اخیر علاوه بر تنش‌های محیطی، آلودگی­های زیست‌محیطی (مانند آلودگی خاک، آب ‌و هوا) روی منابع غذایی روزمرۀ انسان­ها تاثیر منفی گذاشته و سلامت جوامع انسانی را مورد تهدید قرار داده است. تلاش­های گسترده­ای به منظور یافتن راهکارهای مناسب برای بهبود کیفیت خاک و محصولات کشاورزی، با استفاده از حذف آلاینده­ها با روش­های زیست­پالایی و حفظ پایداری اکوسیستم­های طبیعی، آغاز شده است ((Vesey, 2003. کودهای زیستی گروهی متنوع از باکتری­ها و قارچ‌های مفید ساکن ریزوسفر هستند که باعث افزایش رشد گیاه توسط راه‌کارهای مختلف، به طور مستقیم و غیر مستقیم می‌شوند
 ( 2014,.Ahemad & Kibret, 2014; Chang et al) و نقش قابل ‌توجهی را هم در شرایط تنش و هم در شرایط معمولی در جهت بهبود رشد و فرآیندهای مربوط به نمو گیاه ایفا می­کند (Nadeem et al., 2010).

 Rostami & Malaki(2020) با بررسی تأثیر تلقیح مایکوریزا و کاربرد مویان بر خصوصیات علوفه­ای ذرت هیبرید 706 در شرایط کم­آبی، بیان کردند که با افزایش درصد تنش کم‌آبی و کاربرد مایکوریزا درصد پروتئین، درصد کربوهیدرات­های محلول در آب، درصد فیبرهای شسته­شده با شوینده­های اسیدی در مقایسه با شاهد به­ترتیب 24/39، 64/30 و 39 درصد افزایش یافت. کاربرد مویان بر درصد فیبرهای شسته­شده با شوینده­های خنثی معنی­دار نبود. هم‌زمان با افزایش سطوح تنش کم­آبی وزن خشک علوفه کاهش یافت و بیشترین وزن خشک علوفه (400 گرم در بوته) در شرایط آبیاری کامل و کاربرد مویان و مایکوریزا مشاهده شد. نتایج همچنین نشان داد که با افزایش شدت تخلیه آب قابل استفاده، کاربرد مویان و تلقیح با قارچ مایکوریزا افزایشی 97 درصدی در کارایی مصرف آب نسبت به شاهد مشاهده شد. (2019) Khosravi با بررسی واکنش ذرت به تلقیح با ازتوباکتر در شرایط تنش خشکی، به این نتیجه رسید که تنش آبی موجب کاهش معنی­دار وزن خشک اندام هوایی، ارتفاع بوته و وزن خشک بلال نسبت به شاهد بدون تنش شد. تلقیح با جدایه Azc10 باعث افزایش معنی­دار وزن خشک اندام هوایی نسبت به تیمار شاهد شد. این جدایه نسبت به تیمار بدون تلقیح در شرایط تنش خشکی موجب افزایش حدود 20 درصد عملکرد اندام هوایی شد.

در بررسی­های بی‌شمار، تأثیر باکتری‌های ریزوسفری محرک رشد بر رشد و توسعه گیاه به دلایل توسعه سامانه ریشه‌ای
(Verma et al., 2014)، افزایش جذب عناصر غذایی (Karlidag et al., 2007)، پایداری به خشکی و شوری (Mayak et al., 2004)، کاهش غلظت اتیلن (Grichko & Glick, 2001)، کنترل زیستی فیتوپاتوژن­ها و حشرات (Russo et al., 2008)، تولید فیتوهورمون­ها (Tank & Saraf, 2010)، تولید سیدروفور (Jahanian et al., 2012) و انحلال فسفات (Ahemad & Khan, 2012) نشان داده است. کاربرد توام ازت بارور 1 و فسفر بارور 2، ارتفاع بوته، تعداد دانه در ردیف، عملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه ذرت را به­ترتیب 7/10، 2/31، 6/10 و 7/33 درصد نسبت به کاربرد ازت بارور 1 و 7/18، 7، 3/17، 5/16، 11 درصد نسبت به فسفر بارور 2 تحت شرایط قطع آبیاری در مرحله ظهور گل تاجی بهبود می­بخشد (Behrooz et al., 2019). با توجه به اهمیت تغذیه و همچنین با در نظر گرفتن وضعیت کم‌آبی‌های اخیر، هدف از این پژوهش بررسی برخی صفات عملکردی ذرت تحت اثر توام کودهای شیمیایی و زیستی به کم­آبی بود.

2. روش­شناسی پژوهش

در این پژوهش به‌منظور ارزیابی تأثیر کود زیستی و کود شیمیایی اوره در شرایط کم­آبی بر گیاه ذرت (رقم هیبرید Sc706) پژوهشی در مزرعه دانشگاه آزاد اسلامی واحد فیروزآباد، استان فارس با مختصات طول جغرافیایی 52 درجه و 33 دقیقه و عرض جغرافیایی 28 درجه و 49 دقیقه با ارتفاع 1315 متر از سطح دریا مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفت. پژوهش حاضر به صورت کرت‌های دو بار خردشده در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی در سه تکرار در دو سال زراعی 97-1396 و 98-1397 به اجرا درآمد. در این آزمایش کرت اصلی چهار سطح دور آبیاری شامل 30%، 50%، 70% و 100% ظرفیت زراعی، کرت‎های فرعی شامل چهار سطح نیتروژن شامل صفر، 100 کیلوگرم در هکتار، کیلوگرم اوره در هکتار و 300 کیلوگرم اوره در هکتار بر اساس تجزیه خاک و کرت­های فرعی فرعی شامل: شاهد (عدم تلقیح کود زیستی)، تلقیح بذر با مایکوریزا به­تنهایی، تلقیح تلفیقی مایکوریزا و ازتوباکتر و تلقیح تلفیقی مایکوریزا و آزوسپیریلیوم (تهیه­شده از موسسه تحقیقات آب ‌و خاک) بودند.

برای اختلاط و تلقیح بذور با کود زیستی ازتوباکتر (Azotobacter chroococcum) و همچنین آزوسپیریلیوم
(Azospirillum brasilense)، بذرها در سایه روی نایلون و یا سطح تمیز ریخته شد و به ازای هر هکتار زراعت یک بسته (100 گرمی) از کود زیستی ازتوباکتر و یا آزوسپیریلیوم (دارای 10⁷ عدد باکتری زنده و فعال برای هر دو نوع کود زیستی) در یک لیتر آب فاقد کلر حل شد و پس از صاف­کردن محلول کودی توسط پارچه‌ای نازک، به‌وسیله آبپاش و یا سم‌پاش بر روی بذرها پاشیده شد و به‌خوبی مخلوط شد تا تمامی آن‌ها به‌ صورت یکنواخت به کود آغشته شدند و پس از هوا خشک­شدن بذور در سایه، بذور آماده کشت شدند. قارچ مـایکوریزا سویه (Glomus intraradice) بـه صـورت کود آلـی بیولوژیـک (پـودری) از موسسه تحقیقات آب‌ و خاک تهیـه شد و بـراساس توصیه موسسه به میزان 40 گرم به ازای هر متر مربع خاک در زیـر و کنـار بـذور قـرار داده شـد (جدول 1).

بعد از عملیات تهیه زمین (آبیاری اولیه، دیسک و ماله‌کشی)، از هر تکرار یک نمونه مرکب خاک از عمق صفر تا 30 سانتی‌متری تهیه و آزمایش‌های لازم مانند بافت خاک، درصد کربن آلی، pH، EC، فسفر و پتاسیم قابل ‌جذب و عناصرکم­مصرف (آهن، روی، مس و منگنز) و نیز مجموع نیتروژن نیتراتی و آمونیاکی (نیتروژن قابل جذب خاک) در عمق صفر تا 30 سانتی­متری مطابق با دستورالعمل‌های موسسه تحقیقات خاک و آب تعیین شدند. مصرف کودهای فسفر و پتاسیم بر اساس آزمون خاک به­ترتیب به میزان 100 کیلوگرم در هکتار سوپر فسفات تریپل و 200 کیلوگرم در هکتار سولفات پتاسیم به صورت نواری و هنگام کاشت مصرف شد. تیمارهای نیتروژن مطابق تیمارهای آزمایش به صورت نواری مصرف شدند.

مقادیر مختلف سطوح نیتروژن براساس تجزیه خاک از منبع اوره در دو نوبت، همزمان با کاشت (50 درصد نیتروژن) و در زمان پنج تا شش برگی (50 درصد دیگر نیتروژن) با فاصله پنج سانتی‌متری پای بوته به صورت مصرف خاکی مورد استفاده قرار گرفت و بلافاصله آبیاری شد. آبیاری کرت­ها با استفاده از نوارهای آبیاری ایجاد شده در مزرعه صورت گرفت. در اواخر اردیبهشت‌ماه، کاشت بذور با فاصله خطوط 75 سانتی­متری در کرت­هایی به ابعاد 3*3 متری انجام شد. در این مطالعه کشت به صورت کپه­ای (سه بذر در هر کپه) با فاصله 20 سانتی­متر از هم روی خطوط کشت صورت گرفت.

به منظور سنجش وضعیت رطوبتی خاک از تانسیومتر استفاده شد. برای تعیین تغییرات رطـوبتی خـاک در اعمـاق 40 سانتی‌متری از تانسـیومتر اسـتفاده شـد. به منظور اعمال تنش کم­آبی در تیمارهای مختلف بلوک‌های گچی که قبلا مورد آزمون واسنجی قرار گرفته بودند نصب شدند و با توجه به منحنی کالیبراسیون بلوک­های گچی که قبلا در مزرعه دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد فیروزآباد فارس به­دست آمده بود، در زمان قرائت اعداد 90، 82 و 50 که توسط دستگاه سنجش رطوبت‌ خاک نشان داده شد، اقدام به آبیاری تیمارهای مربوطه شد. بوته‌های ذرت تـا مرحلـه شش­برگی بدون اعمال مدیریت کـم­آبیـاری، آبیـاری شـدند. پـس از مرحله شش­برگی، اعمال تنش کم­آبی گیاهان آغاز شـد و تا پایان دوره برداشت تیمار تنش آبی ادامه داشت. صفات مورد نظر در مرحله رسیدگی دانه مورد اندازه‌گیری قرار گرفتند. برای اندازه‌گیری صفات مورد نظر پس از حذف اثرات حاشیه‌ای 10 گیاه به صورت تصادفی از هر تیمار انتخاب و صفات عملکردی همچون تعداد ردیف در بلال، تعداد دانه در ردیف، تعداد دانه در بلال، وزن صد دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت مورد ارزیابی قرار گرفتند. برای محاسبه تعداد دانه در بلال از حاصل‌ ضرب تعداد ردیف در بلال و در تعداد دانه در ردیف، استفاده شد. برای محاسبه عملکرد بیولوژیک، از 10 بوته نمونه­گیری­شده، در آون به مدت 72 ساعت و در دمای 70 درجه سانتی­گراد قرار داده شد. سپس با استفاده از ترازوی با دقت 01/0 وزن خشک کل بوته­ها (شامل ساقه، برگ و بلال) توزین و برحسب گرم در متر مربع محاسبه و ثبت شد. برای محاسبه شاخص برداشت از رابطه زیر استفاده شد:

HI= (وزن کل بوته/عملکرد دانه)×100

قبل از تجزیه داده­ها برای حصول اطمینان از نرمال­بودن داده­ها از آزمون نرمال Shappirowilk)) استفاده شد و پس از آن تجزیه داده­ها با استفاده از نرم­افزار SAS 9.1 انجام شد. در این تحقیق پس از انجام آزمون بارتلت و اطمینان از متجانس­بودن واریانس اشتباه آزمایشی، تجزیه واریانس مرکب داده­ها با استفاده از برنامه آماری  SASو مقایسه میانگین داده­ها با آزمون چند­دامنه‌ای دانکن و در سطح احتمال پنج درصد صورت گرفت.

3. یافته­های پژوهش و بحث

3-1. تعداد ردیف در بلال

بر اساس نتایج مندرج در جدول 2، اثرات ساده تیمارهای مورد بررسی در این پژوهش در سطح احتمال یک درصد بر تعداد ردیف در بلال معنی‎دار بود. همچنین اثر متقابل دوگانه و سه­گانه شامل کم‌آبی*کود شیمیایی،کم­آبی *کود زیستی، کود شیمیایی*کود زیستی و کم­آبی*کود شیمیایی*کود زیستی) بر تعداد ردیف در بلال ذرت هیبرید 706 تفاوت معنی‎داری در سطح احتمال یک درصد نشان داد. مطابق جدول 3، بهترین تیمار مربوط به 70 درصد ظرفیت زراعی، 300 کیلوگرم در هکتار کود شیمیایی همراه با تلقیح تلفیقی مایکوریزا و آزوسپریلوم (55/18 عدد) اختصاص یافت و کمترین آن (15/ 14عدد) مربوط به تیمار 50 درصد ظرفیت زراعی، بدون کود شیمیایی و بدون کود زیستی بود. تعداد ردیـف دانـه در بـلال یکـی از اجزای مهم عملکرد دانه در ذرت اسـت کـه به شـدت تحــت تــاثیر رقابــت بــین بوته‌ها قــرار می‌گیرد. پژوهشگران کاهش تعداد ردیف دانـه در بـلال در شرایط کم­بودن مصرف نیتـروژن را بـه کمبـود مـواد پرورده اختصاص‌یافته به مقصد نسبت داده‌اند (Zaman-Khan et al., 2011).

Li et al. (2019) بیان کردند که احتمالا قارچ مایکوریزا از طریق افزایش جذب آب و عناصر غذایی، به‌ویژه فسفر سبب افزایش میزان فتوسنتز و تولید آسیمیلات‎ به اندازه مشخصی که تابع ژنتیک می‌باشد، شده است؛ درنتیجه، شیره پرورده کافی جهت رشد بلال فراهم شده و نهایتاً تعداد ردیف دانه در بلال تا تعداد مشخصی که خصوصیات ژنتیکی بلال مشخص می‎کند، افزایش نشان می‌دهد.

2-3. تعداد دانه در ردیف

نتایج تجزیه واریانس داده‎های مربوط به صفات عملکردی ذرت هیبرید 706 در این بررسی نشان داد که اثرات ساده تیمارها بر تعداد دانه در ردیف، تاثیر مثبت و معنی‎داری داشته است. اثر متقابل دوگانه سال*کم‌آبی، کم‌آبی *کود شیمیایی،کم­آبی *کود زیستی، کود شیمیایی*کود زیستی و سه­گانه کم‌آبی*کود شیمیایی*کود زیستی نیز در سطح احتمال یک درصد اختلاف معنی‎داری را نشان دادند (جدول 2). بهترین تیمار برای این صفت مربوط به تیمار 100 درصد ظرفیت زراعی، همراه با 200 کیلوگرم در هکتار کود شیمیایی همراه با تلقیح تلفیقی مایکوریزا و ازتوباکتر (94/33 عدد) بود و کمترین آن نیز مربوط به رطوبت 30 درصد ظرفیت زراعی، 300 کیلوگرم در هکتار کود شیمیایی همراه با تلقیح تلفیقی مایکوریزا و ازتوباکتر (45/ 27 عدد) به­دست آمد.

تنش­های محیطی از طریق ایجاد محدودیت در تأمین مواد فتوسنتزی لازم، تعداد دانه‌ها و ردیف‌ها را در بلال تحت تأثیر قرار می‌دهند. از دلایل کاهش تعداد دانه به هنگام تنش کم‌آبی، می‌توان به کاهش تعداد گل و کم­شدن تعداد گل‌هایی که به دانه تبدیل می‌شوند، اشاره کرد. در شرایط تنش آبی، کمبود آب طی مرحله زایشی از طریق کاهش قدرت مقصد در جذب مواد فتوسنتزی موجب کاهش تعداد گلچه‌های بارور می‌شود. در همین راستا گزارش شده است در ذرت از چنـد روز پـیش از گرده‌افشانی تـا تلقـیح کامـل تخمدان‌ها، جذب آب و عناصر غذایی در بیشینه خود می‌باشد و پتانسیل تعداد دانه در ردیف در این دوره تعیین می‌شود. رژیم رطوبتی مناسب در دوره قبل از ظهور کاکل، نه‌تنها بـرای رشد ساختارهای رویشی که تعیین‌کننده ظرفیـت تولیـد مـاده خشک گیاه هستند، بلکه برای نمو اندام‌های زایـشی نیـز دارای اهمیت است. نتایج حاصله نشان داد که مصرف مایکوریزا در مقایسه با عدم مصرف مایکوریزا در تمامی تیمارهای کم‌آبی اثر مثبتی روی تعداد دانه در ردیف نشان داد. فسفر یکی از مهم‎ترین عوامل در گرده‏افشانی گیاه ذرت است که کمبود آن، سبب به تعویق­افتادن گرده‎افشانی می‎شود و نهایتاً گرده‌افشانی به‌صورت ناقص انجام می‎شود. حال آنکه کمبود فسفر یکی از عوامل اصلی در پر شدن دانه می‎باشد و کمبود آن سبب تشکیل دانه‎های پوک و یا عدم تشکیل دانه می‌شود .(Afarinesh et al., 2016) استفاده از مایکوریزا یکی از عوامل اصلی انحلال فسفات‌های نامحلول و نهایتاً تبدل آن به فرم قابل استفاده برای گیاه می‎باشد که در نتیجه این امر افزایش دانه در ردیف بلال را موجب می‌شود
 (Atta et al., 2015).

3-3. تعداد دانه در بلال

نتایج این پژوهش نشان داد اثرات ساده، متقابل دوگانه و سه­گانه تنش کم‌آبی، کود شیمیایی و کود زیستی بر تعداد دانه در بلال در بوته کاملاً معنی‎دار بود (جدول 2). نتایج مقایسه میانگین تیمارها نشان داد که بالاترین تعداد دانه در بلال مربوط به تیمار 100 درصد ظرفیت زراعی با 300 کیلوگرم در هکتار کود شیمیایی همراه با تلقیح تلفیقی مایکوریزا و آزوسپریلوم (66/571 عدد) بود. همچنین کمترین مقدار این صفت مربوط به تیمار 30 درصد ظرفیت زراعی بدون کود شیمیایی و بدون کود زیستی (7/450 عدد) بود (جدول 3). یافته‎های این پژوهش نشان داد اثر کم‎آبی وارد­شده به گیاه، در تیمارهایی که از عوامل زیستی استفاده شده تا حدودی تعدیل شده است. حال نظر به اینکه تیمارهای استفاده از کود شیمیایی سبب افزایش رشد و متعاقبا افزایش تعداد دانه در بلال شدند و زمانی که کود شیمیایی همراه با عوامل زیستی استفاده شد، حتی با وجود تنش کم­آبی، سبب افزایش تعداد دانه در بلال شد (جدول 3) که نشان­دهنده اثرات مثبت استفاده همزمان کود شیمیایی و کود زیستی است.

انشعابات میسیلیومی قارچ‎های مایکوریزا قادرند به درون خاک و منافذی که برای ریشه و تارهای کشنده‎ گیاه در دسترس نیستند، راه یابند و به این ترتیب از حجم بیشتری از خاک استفاده کنند. این ریزجانداران با فراهم­کردن سطح اضافی برای جذب، باعث افزایش جذب عناصر غذایی به‌ویژه فسفر و نیتروژن می‎شوند و به این ترتیب تولید مواد پرورده در گیاه را افزایش می‎دهند. نیتروژن با شرکت در ترکیبات پروتئینی و آمینی علاوه­بر اهمیت حفاظتی برای برخی آنزیم‎ها و پایداری pH سلولی، در جابجایی عناصر دیگر از راه آوند چوبی نیز اهمیت بسزایی دارد؛ بنابراین همزیستی گیاه با این ریزجانداران افزایش اجزای عملکرد ذرت از جمله تعداد دانه در بلال را در پی داشت (Afarinesh et al., 2016).

3-4. وزن صددانه

از نتایج تجزیه واریانس صفت وزن صددانه چنین برمی‎آید که اثرات ساده تیمارهای این بررسی بر این صفت در سطح احتمال یک درصد معنی‎دار بوده است. به­علاوه، در بین اثرات متقابل دوگانه و سه­گانه، اثرات سال*کم‌آبی و سال*کود شیمیایی در سطح احتمال پنج درصد و اثرات کم‌آبی*کود شیمیایی، کم‌آبی*کود زیستی و کود شیمیایی*کود زیستی و همچنین کم‌آبی*کود شیمیایی*کود زیستی در صفت وزن صددانه، در سطح احتمال یک درصد اختلاف معنی‎داری را نشان دادند (جدول 2). نتایج حاصل از مقایسه میانگین نشان داد که بالاترین مقادیر وزن صددانه مربوط به تیمار 100 درصد ظرفیت زراعی با 300 کیلوگرم در هکتار کود شیمیایی همراه با تلقیح تلفیقی مایکوریزا و آزوسپریلیوم (26/46 گرم) و کمترین مقدار این صفت مربوط به تیمار 30 درصد ظرفیت زراعی بدون کود شیمیایی و بدون کود زیستی (61/16 گرم) بود (جدول 3).

نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که با افزایش تنش کم‌آبی وزن صد دانه گیاهان به شدت کاهش یافت که این امر احتمالاً می‌تواند به دلیل کوتاه‌تر­شدن طول دوره پر شدن دانه و دمای زیادتر طی روزهای پایانی دوره رشد باشد. عموماً وقتی گیاه با خشکی مواجه شود، روزنه­هایش بسته می‌شود و این موضوع موجب کاهش جذب دی‌اکسید کربن می­شود و از طرفی گیاه برای جذب آب، انرژی زیادی مصرف می‌کند. از سوی دیگر، گیاه در هنگام تنش، سطح برگ خود را کاهش داده و این رفتار سبب کاهش تولید مواد فتوسنتزی می‌شود. با کاهش مواد فتوسنتزی، انتقال مواد به سمت بذرها نیز کاهش پیدا می‌کند و متعاقب آن از وزن بذور کاسته شده و دانه‌های کوچکتری حاصل می‌شود. در تحقیق حاضر، استفاده از کود شیمیایی و کودهای زیستی سبب بهبود وزن صد دانه گیاه ذرت شد (جدول 3). در پژوهش‌های بی‌شماری اثرات افزایشی کود شیمیایی و کود زیستی مشاهده ‌شده است. بررسی‎های (2013) Arrudaa et al. نشان داد که مصرف نیمی از نیاز گیاه به کودهای پرمصرف (NPK) به عنوان منبع شیمیایی همراه با تلقیح گیاه با کود زیستی باکتریایی بیشترین وزن صد دانه را در گیاه ماش (Vigna mungo) داشته است. از سوی دیگر، در عرصه‎های مختلف زمانی همواره تنش آبی از عوامل محدودکننده تولید کلیه محصولات کشاورزی در کل دنیا بوده است؛ اما با تمام این تفاسیر مشخص شده که استفاده از مایکوریزا آربوسکولار و باکتری‎های محرک رشد گیاه (PGPB) مانند ازتوباکتر و آزوسپیریلیوم، اثرات تنش خشکی را کاهش می‎دهند (Behrooz et al., 2019). نشان داده شده است که استفاده همزمان
 G. mosseae به عنوان یک مایکوریزا به همراه باکتری‎های محرک رشدی مانند آزوسپیریلیوم و ازتوباکتر نسبت به استفاده جداگانه این منابع زیستی و یا عدم استفاده این‌ها، در شرایط تنش خشکی توانسته است اثرات منفی تنش خشکی را در نهال گردو
 (Juglans regia) به نسبت بیشتری کاهش دهد (Behrooz et al., 2019).

جدول 2. تجزیه واریانس مرکّب صفات عملکردی ذرت  SC706تحت تأثیر تیمارهای مختلف کم‌آبی، کود شیمیایی و زیستی در دو سال متوالی.

*، ** و ns به­ترتیب معنی‌دار در سطح احتمال پنج و یک درصد و معنی‌دار نیست.

جدول 3. تأثیر اثر متقابل کودهای شیمیایی و زیستی بر اجزای عملکرد و عملکرد ذرت در شرایط تنش کم‌آبی.

B ,I و C به­ترتیب سطوح مختلف کم­آبی، کود شیمیایی و کود زیستی (I1: 100% ، I2: 70 %، I3: 50% و I4: 30 % ظرفیت زراعی، C1: بدون کود شیمیایی، C2: 100 کیلوگرم، C3: 200 کیلوگرم وC4 : 300 کیلوگرم، B1 : بدون تلقیح با باکتری و قارچ (شاهد) ، B2: تلقیح بذر با مایکوریزا، C3: تلقیح مایکوریزا و ازتوباکتر، وB4 : تلقیح مایکوریزا و آزوسپیریلیوم).

3-5. عملکرد دانه

یافته‎های این پژوهش نشان داد اثرات ساده تیمارها روی صفت عملکرد دانه اختلاف معنی‎داری در سطح احتمال یک درصد نشان دادند. همچنین اثرات متقابل دوگانه و کم‌آبی*کود شیمیایی، کم‌آبی*کود زیستی، کود شیمیایی*کود زیستی و اثر سه­گانه کم‌آبی*کود شیمیایی*کود زیستی اختلاف معنی‎داری در سطح احتمال یک درصد نشان دادند (جدول 2). نتایج مقایسه میانگین نشان داد بیشترین مقادیر عملکرد دانه، مربوط به تیمار 100 درصد ظرفیت زراعی با 300 کیلوگرم در هکتار کود شیمیایی همراه با تلقیح تلفیقی مایکوریزا و آزوسپیریلیوم (14/14 تن در هکتار) و کمترین مقدار این صفت مربوط به تیمار 30 درصد ظرفیت زراعی، بدون کود شیمیایی و بدون کود زیستی (87/4 تن در هکتار) بود (جدول 3).

علت بالاتر بودن عملکرد دانه در شرایط آبیاری کامل نسبت به سایر سطوح آبیاری وجود آب کافی در خاک است که سبب می‌شود گیاه به­خوبی بتواند آب و عناصر غذایی مورد نیاز خود را جذب کند و از رنگیزه‌های فتوسنتزی بالاتر و در نتیجه، فتوسنتز و ماده­سازی بیشتر و به تبع آن رشد و عملکرد بالاتر برخوردار باشد. در بسیاری از گزارش‌ها نشان داده شده است که تنش خشکی سبب کاهش میزان کلروفیل برگ می‌شود و با تأثیر منفی بر دوره گرده‌افشانی منجر به کاهش عملکرد ذرت می‌شود. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که استفاده توام کود شیمیایی و کود زیستی سبب کاهش اثرات تنش خشکی و در نهایت منجر به افزایش عملکرد دانه شد (جدول 3). پژوهشگران بیان کردند استفاده تلفیقی از کودهای زیستی و شیمیایی بهترین گزینه در زراعت ذرت است و اهمیت مصرف کودهای زیستی در شرایط کم­آبی به اثر آن در بهبود خصوصیات فیزیکی خاک، حفظ آب و افزایش قابلیت استفاده از عناصر غذایی می‌باشد که درنهایت به افزایش زیست‌توده و تولید محصول منجر شود. در این راستا
 (2014) Hojattipor et al. نیز تاثیر تلفیق کودهای زیستی و شیمیایی بر عملکرد دانه گندم را مورد مطالعه قرار دادند و به این نتیجه دست یافتند که بیشترین عملکرد دانه مختص تیمار تلفیقی کود شیمیایی و زیستی بود. کمترین عملکرد دانه در تیمار شاهد (بدون مصرف کود زیستی) مشاهده شد که با نتایج پژوهش حاضر هماهنگی دارد.

در صورت کمبود شدید رطوبت خاک، جذب نیتروژن توسط گیاه دچار اختلال می­شود و نیتروژن مورد نیاز برای مراحل بحرانی رشد حتی در صورت افزایش نیترات خاک فراهم نشده و در نتیجه عملکرد دانه کاهش می‌یابد. آبیاری سبب افزایش جذب نیتروژن شده و افزایش تنش آب به‌خودی‌خود توانایی گیاه را از نظر استخراج نیترات خاک محدود می‌سازد. Liu et al. (2021) بیان داشتند که بالا بودن درصد نیتروژن برگ در شرایط تنش تا یک میزانی می‌تواند باعث افزایش عملکرد دانه شود و پس از آن عملکرد ثابت بوده یا کاهش می‌یابد که به نظر می‌رسد افزایش بیش از حد کلروفیل برگ در این شرایط کارآمد نبوده و عملکرد توسط سایر عوامل محدودکننده کاهش می‌یابد؛ می‌توان عنوان کرد که افزایش هم‌مان رطوبت خاک و نیتروژن منجر به افزایش عملکرد دانه می‌شود.

3-6. عملکرد بیولوژیک

نتایج جدول تجزیه واریانس (جدول 2) نشان داد که اثرات متقابل سال*کود زیستی و کم‌آبی* کود زیستی در سطح احتمال پنج درصد و اثر ساده سال،کم­آبی، کود شیمیایی و کود زیستی و همچنین اثرات متقابل دوگانه سال*کود شیمیایی، سال*کود زیستی، کم‌آبی*کود شیمیایی، کود شیمیایی*کود زیستی و اثر متقابل سه­گانه کم‌آبی*کود شیمیایی*کود زیستی روی صفت عملکرد بیولوژیک در سطح احتمال یک درصد معنی‎دار بود. نتایج مقایسه میانگین نشان داد بیشترین عملکرد زیستی مربوط به تیمار 100 درصد ظرفیت زراعی، با 300 کیلوگرم در هکتار کود شیمیایی همراه با تلقیح تلفیقی مایکوریزا و آزوسپیریلیوم (87/34 تن در هکتار) و کمترین مقدار این صفت مربوط به 30 درصد ظرفیت زراعی، بدون کود شیمیایی و بدون کود زیستی (70/13 تن در هکتار) بود (جدول 3). عموماً کمبود آب سبب کاهش تولید مواد پرورده و در نتیجه باعث کاهش اندام‌های رویشی و اندام‌های زایشی می‌شود که نهایتاً می‌تواند منجر به کاهش عملکرد زیستی گیاه در شرایط محدودیت آب شود.

Bayat et al.  (2022) و Parent et al. (2015) کم‌آبی را در مراحل مختلف رشد گندم و ذرت اعمال و گزارش کردند که کمبود شدید آب در مراحل اولیه رشد منجر به کاهش ماده خشک گیاه می‌شود. کمبود رطوبت از طریق کاهش تولید و افزایش پیری برگ‌ها، شاخص سطح برگ را کاهش می‌دهد. در پژوهـشی دیگر بـا اعمـال تـنش خـشکی در مرحله رشد رویشی ذرت کاهش معنی­داری در عملکـرد بیولوژیـک گیاه مشاهده شد و بالاترین عملکرد بیولوژیک در شرایط بدون تنش حاصل شد. به نظر می‌رسد افزایش عملکرد بیولوژیک در تیمار آبیاری مطلوب، به دلیل گسترش بیـشتر و طـول دوره سـبزمانی زیادتر برگ‌ها بـوده که منجـر بـه ایجـاد مبـدأ فیزیولوژیـک بزرگ‌تری می‌شود. تنش کم­آبی علاوه بر اثر منفی بر عملکرد، باعث بروز یا تشدید سایر تنش‌ها به­ویژه تنش کمبود عناصر غذایی از طریق اختلال در روند جذب و تجمع عناصر غذایی نیز می­شود. بر این مبنا
Liu et al.  (2021)اذعان داشتند که باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن شامل آزوسپیریلیوم، سودوموناس و ازتوباکتر از طریق همیاری با ریشه گیاهان، موجب افزایش سطح جذب رطوبت و بهبود شبکه گسترده ریشه‌ای در گیاه میزبان می‌شود که موجب افزایش وزن خشک گیاه و کاهش تنش کمبود مواد غذایی می­شوند.

Li et al. (2019) نیز افزایش با واسطه AMF در رشد و فتوسنتز در گونه‌های گیاهی C₃ (Leymus chinensis) وC₄ (Hemarthria altissima)  را از طریق تنظیم بالای سیستم آنتی‌اکسیدانی نشان داده‌اند. Yooyongwech et al. (2016) وMoradtalab et al.  (2019) گزارش کردند که قارچ‌های مایکوریزا آرباسکولار سبب کاهش اثرات منفی تنش کم‌آبی در گیاهانی مانند ذرت، گندم، جو (H. vulgare) و سویا (G. max) می­شود که این امر را به بالا رفتن سطح جذب ریشه به‌واسطه حجم بالای ریسه‎های قارچ نسبت می‎دهند (Jia et al., 2016). یافته‎های این محققان صحت نتایج این پژوهش را نشان می‎دهد. در این بررسی در تنش‎های بالا، قارچ مایکوریزا به همراه تثبیت‌کننده‎های نیتروژن مانند آزوسپیریلیوم و ازتوباکتر در حضور کود نیتروژن توانست در حجم وسیعی تنش خشکی را در ذرت هیبرید 706 مدیریت کند.

3-7. شاخص برداشت

روند تسهیم شیره پرورده بین اندام‎های زایشی (دانه) و رویشی، همان شاخص برداشت است. یافته‎ها در ارتباط با شاخص برداشت در این بررسی نشان داد که تمامی اثرات ساده و همچنین اثر متقابل دوگانه سال*کود زیستی روی شاخص برداشت در سطح احتمال یک درصد معنی‎دار بود و سایر اثرات متقابل دوگانه و سه گانه هیچ تفاوت معنی­داری نداشتند. یافته‎های این بررسی نشان داد بیشترین مقادیر این صفت مربوط به سال اول همراه با تلقیح تلفیقی مایکوریزا و آزوسپیریلیوم (02/41) و کمترین مقدار این صفت مربوط به تیمار سال دوم بدون اعمال کود زیستی (46/36) بود ( شکلc 1).

با استناد به نتایج تحقیق حاضر، در سال دوم کشت ذرت SC706، نسبت عملکرد دانه به عملکرد بیولوژیک کمتر بوده است (داده‌ها نشان داده نشده است). این امر نشان می‎دهد که ترکیبات تیماری به­کار رفته در این بررسی در سال دوم نسبتا رشد رویشی بیشتری را موجب شده‌اند (شکلc 1). به عبارتی می‎توان گفت با وجود آنکه هم عملکرد دانه و هم عملکرد بیولوژیک در سال دوم بیشتر از سال اول بوده؛ اما افزایش عملکرد بیولوژیک در سال دوم نسبت به عملکرد دانه بیشتر بوده و همین امر موجب پایین­آمدن شاخص برداشت در سال دوم شده است.

شاخص برداشت بیانگر چگونگی توزیع مواد فتوسنتزی بین مخزن­های اقتصادی و سایر مخزن­های موجود در گیاه است. تحقیقات نشان داد که در گیاه تریتیکاله با افزایش کاربرد کود نیتروژن به­دلیل افزایش شاخ و برگ، سهم کمتری از مواد فتوسنتزی به دانه­ها اختصاص یافت و از این رو شاخص برداشت کاهش پیدا کرد (Parent et al., 2015). محققان اظهار داشتند که شاخص برداشت در برآورد میزان انتقال مواد فتوسنتزی به دانه از بخش رویشی حائز اهمیت است (Rogers et al., 2016).

بـر اسـاس معادلـه شاخص برداشـت، تـنش خـشکی در مرحلـه رویشی اثر کاهشی بارزی بر عملکرد بیولوژیک داشته، در حالی که تأثیر آن بر عملکرد دانه به طور نسبی کمتر بوده است؛ لذا شاخص برداشت در این شـرایط افـزایش نـشان داده است. در صـورت وقـوع تـنش خـشکی در مرحلـه زایشی، شاخص برداشت کاهش جدی می‌یابد که علت این کاهش حساسیت گیاه ذرت به تـنش خـشکی در مرحلـه بحرانی گلدهی است. از دلایل کاهش عملکرد دانه در اثر تنش کم­آبی کوتاه­شدن دوره رشد و تسریع پیری برگ‌ها است . البته کاهش سطح فتوسنتزکننده، کاهش تولید آسیمیلات فتوسنتزی و نهایتاً رشد کمتر گیاه در شرایط تنش‌زا، می‌تواند به کاهش عملکرد اقتصادی و متعاقب آن کاهش شاخص برداشت منجر شود (Gebremariam & Baraki, 2016).

شکل 1. تاثیر اثر ساده تنش کم­آبی، کود شیمیایی و اثر متقابل سال در کود زیستی بر صفت شاخص برداشت در گیاه ذرت هیبرید 706.

4. نتیجه‌گیری

بروز تنش خشکی از مهم‎ترین عوامل تاثیرگذار بر فعالیت‎های میکروبی خاک در اکوسیستم‎های خشک و نیمه‌خشک محسوب می‎شود که از طریق محدودیت دسترسی به عناصر غذایی، فعالیت میکروبی خاک را کاهش می‎دهد. مطالعه حاضر نشان داد که حاصلخیزی خاک در زمان خشکی، عامل اصلی محدودکننده عملکرد است، بنابراین دسترسی به عناصر غذایی پرمصرف و کم­مصرف، یکی از اقدامات مهمی است که سبب افزایش حاصلخیزی خاک می‎شود. به­طور کلی می­توان بیان کرد که کاربرد تلفیقی کودهای زیستی و شیمیایی باعث بهبود صفات مورد بررسی نسبت به تیمار شاهد (عدم مصرف کود) و یا مصرف کود شیمیایی به­تنهایی شد. لذا با توجه به اثرات مثبتی که کودهای زیستی بر صفات مرتبط با عملکرد گیاه ذرت به­ویژه تحت شرایط کم­آبی داشت، همچنین نظر به اهمیت کاهش مصرف نهاده­های شیمیایی در جهت رسیدن به اهداف کشاورزی پایدار و ضرورت تولید گیاهان زراعی در نظام­های زراعی، کودهای زیستی می­توانند جایگزین مناسبی برای بخشی از کودهای شیمیایی باشند.

5. منابع

Abbasi, A., Malekpour, M., & Sobhanverdi, S. (2021). The Arabidopsis expansin gene (AtEXPA18) is capable to ameliorate drought stress tolerance in transgenic tobacco plants. Molecular Biology Reports, 48(8), 5913-5922.

Afarinesh, A., Fathi, G., Chugan, R., Syadat, S.A., Alamisaid, G., & Ashrafizadeh, S.R. )2016(. Effect of drought stress on physiological traits of maize (Zea mays L.) hybrids. Journal of Crop Production and Processing. 5(18), 195-205. (In Persian).

Ahemad, M., & Khan, M.S. )2012(. Evaluation of plant growth promoting activities of rhizobacterium Pseudomonas putida under herbicide-stress. Annual Review of Microbiology, 62,1531-1540.

Ahemad, M., & Kibret, M. )2014(. Mechanisms and applications of plant growth promoting rhizobacteria: Current perspective. Journal of King Saud University-Science, 26, 1-20.

Ahmed, H.G.M.D., Sajjad, M., Li, M., Azmat, M.A., Rizwan, M., Maqsood, R.H., & Khan, S.H. (2019a). Selection criteria for drought-tolerant bread wheat genotypes at seedling stage. Sustainability, 11(9), 2584.

Ahmed, M., Aslam, M.A., Hassan, F., Hayat, R., & Ahmad, S. (2019b). Biochemical, physiological and agronomic response of wheat to changing climate of rainfed areas of Pakistan. Pakistan Journal of Botany, 51, 535–551.

Ahmed, M., Hassan, F., & Asif, M. (2012c). Physiological response of bread wheat (Triticum aestivum L.) to high temperature and moisture stresses. Australian Journal of Crop Science, 6, 749-755.

Ahmed, M., Hassan, F.U., Aslam, M., & Aslam, M.A. (2012a). Physiological attributes based resilience of wheat to climate change. International Journal of Agriculture and Biology,14, 407–412.

Arrudaa, L., Beneduzi, A., Martins, A., Lisboa, B., Lopes, C., Bertolo, F., Passaglia, M., & Vargas, K. )2013(. Screening of rhizobacteria isolated from maize (Zea mays L.) in Rio Grande do sol state (South Brazil) and analysis of their potential to improve plant growth. Applied Soil Ecology, 63,15- 22.

Atta, Y., Abdel-fatah, A., Gaafar, I., & AbdouHassan, W.) 2015(. Validation of accurate determination of maize water requirements in Nile Delta. Proceedings of the 26th Euro-mediterranean regional conference and workshops. Innovate to improve irrigation performances. 12-15 October 2015, Montpellier, France.

Awan, S.I., Ahmad, S.D., Mur, L., & Ahmed, M.S. (2017). Marker-assisted selection for durable rust resistance in a widely adopted wheat cultivar" Inqilab-91". International Journal of Agriculture and Biology, 19, 1319-1324

Bayat, H., Omidi, M., Shah Nejat Boushahri, A.A., & Naghavi, M.R. (2022). Evaluation of some physiological and biochemical traits of wild species and wheat possessing the D genome under water deficit stress. Iranian Journal of Field Crop Science, 53(4), 77-91.

Behrooz, A., Vahdati, K., Rejali, F., Lotfi, M., Sarikhani, S., & Leslie, C. (2019). Arbuscular mycorrhiza and plant growth-promoting bacteria alleviate drought stress in walnut. HortScience, 54(6), 1087-1092.‏

Chang, P., Gerhardt, K.E., Glick, B.R., Gerwing, P.D., & Greenberg, B.M. )2014(. Plant growth promoting bacteria facilitate the growth of barley and oats in salt impacted soil: Implications for phytoremediation of saline soils. International Journal of Phytorem, 16(11), 1133-1147.

De-Morais-Oliveire, J.P., Pela, A., Ribeiro, D., De-Oliveira, B.S., Da-silva, L.M., Ferreira-Silva, J., & Da-Silveira, P.S. )2016(. Nitrogen accumulation and productivity of green corn in function of ways and seasons of top-dressing nitrogen fertilizer application. African Journal of Agricultural Research, 11(35), 3293-3298.

Gebremariam, G., & Baraki, F. (2016). Response of rice yield and yield parameters to timings of nitrogen application in Northern Ethiopia. International Journal of Engineering Research and Development, 4(4), 897-900.‏

Grichko, V.P., & Glick, B.R.) 2001(. Amelioration of flooding stress by ACC deaminase containing plant growth promoting bacteria. Plant Physiology and Biochemestry, 39, 11-17.

Hojattipor, E., Jafari, B., & Dorostkar, M. (2014). The effect of integration of biological and chemical fertilizers on yield, yield components and growth indexes of wheat. Journal of Plant Ecophysiology, 5(15), 36-48.‏

Hui-Mean, F., Yusop, Z., & Yusof, F. (2018). Drought analysis and water resource availability using standardised precipitation evapotranspiration index. Atmospheric Research, 201, 102-115.

Jahanian, A., Chaichi, M.R., Rezaei, K., Rezayazdi, K., & Khavazi, K. )2012(. The effect of plant growth promoting rhizobacteria (PGPR) on germination and primary growth of artichoke (Cynara scolymus). International Journal of Agriculture Crop Science, 4, 923-929.

Jia, M., Chen, L., Xin, H.L., Zheng, C.J., Rahman, K., Han, T., & Qin, L.P. (2016). A friendly relationship between endophytic fungi and medicinal plants: A systematic review. Frontiers in Microbiology, 7, 906.‏

Karlidag, H., Esitken, A., Turan, M., & Sahin, F.) 2007(. Effects of root inoculation of plant growth promoting rhizobacteria (PGPR) on yield, growth and nutrient elements contents of leaves of apple. Scientia Horticulturae, 114, 16-20.

Khan, M.A., Tahir, A., Khurshid, N., Ahmed, M., & Boughanmi, H. (2020). Economic effects of climate change-induced loss of agricultural production by 2050: A case study of Pakistan. Sustainability, 12(3), 1216.

Khosravi, H. (2019). Response of maize to inoculation with azotobacter under drought stress conditions. Journal of Water Research in Agriculture, 33(1), 29-38.‏ (In Persian).

Khavazy, K., Asadi-Rahmani, H., & Malakouti, M.J. (2005). Nesseccity of industrial production of biological fertelizers in country. Sana Publication, pp, 274-279. (In Persian).

Li, J., Meng, B., Chai, H., Yang, X., Song, W., Li, S., & Sun, W. (2019). Arbuscular mycorrhizal fungi alleviate drought stress in C3 (Leymus chinensis) and C4 (Hemarthria altissima) grasses via altering antioxidant enzyme activities and photosynthesis. Frontiers in Plant Science, 10, 499.‏

Liu, Z., Shang, H., Han, F., Zhang, M., Li, Q., & Zhou, W. (2021). Improvement of nitrogen and phosphorus availability by Pseudoalteromonas sp. during salt-washing in saline-alkali soil. Applied Soil Ecology, 168, 104-117.‏

Ma, J., Li, R., Wang, H., Li, D., Wang, X., Zhang, Y., & Li, Y. (2017). Transcriptomics analyses reveal wheat responses to drought stress during reproductive stages under field conditions. Frontiers in Plant Science, 8, 592.

Mayak, S., Tirosh, T., & Glick, B.R. )2004(. Plant growth-promoting bacteria confer resistance in tomato plants to salt stress. Plant Physiology and Biochemistry, 42, 565-572.

Moradtalab, N., Hajiboland, R., Aliasgharzad, N., Hartmann, T.E., & Neumann, G. (2019). Silicon and the association with an arbuscular-mycorrhizal fungus (Rhizophagus clarus) mitigate the adverse effects of drought stress on strawberry. Agronomy, 9(1), 41.‏

Nadeem, S.M., Zahir, Z.A., Naveed, M., & Ashraf, M. )2010(. Microbial ACC-deaminase: Prospects and applications for inducing salt tolerance in plants. Critical Reviews in Plant Sciences, 29, 360-93.

Parent, B., Shahinnia, F., Maphosa, L., Berger, B., Rabie, H., Chalmers, K., & Fleury, D. (2015). Combining field performance with controlled environment plant imaging to identify the genetic control of growth and transpiration underlying yield response to water-deficit stress in wheat. Journal of Experimental Botany, 66(18), 5481-5492.‏

Rogers, E.D., Monaenkova, D., Mijar, M., Nori, A., Goldman, D.I., & Benfey, P.N. (2016). X-ray computed tomography reveals the response of root system architecture to soil texture. Plant Physiology, 171(3), 2028-2040.‏

Rostami, T., & Farahani, S.M. (2020). The impact of applying mycorrhiza and surfactant on forage characteristics of maize under deficit irrigation. Journal of Crops Improvment, 3, 22-30.

Russo, A., Vettori, L., Felici, C., Fiaschi, G., Morini, S., & Toffanin, A. )2008(. Enhanced micropropagation response and biocontrol effect of Azospirillum brasilense Sp245 on Prunus cerasifera L. clone Mr. S 5.2 plants. Journal of Biotechnology, 134, 312-319.

Srivastava, R., Joshi, M., Kumar, A., Pachari, S., & Sharma, A.K. ) 2010(. Biofertilizers for sustainable agriculture. In: Sharma, A.K., Wahab, S., & Srivastava, R. (Editors). Diversification problems and perspectives. International Publishing House Pvt. Ltd. New Delhi, India, 58-73.

Tank, N., & Saraf, M. )2010(. Salinity-resistant plant growth promoting rhizobacteria ameliorates sodium chloride stress on tomato plants. Journal of Plant Interact, 5, 51-58.

Vahedi, A. (2015). Effects of redroot pigweed (Amaranthus retroflexus L.) competition on the yield and yield components of corn under different levels of nitrogen application. Journal of Agroecology, 5(2), 14-25.
(In Persian).

Vesey, J.K. )2003(. Plant growth promoting rhizo bacteria as biofertilizers. Plant and Soil, 255, 571-586.

Yooyongwech, S., Samphumphuang, T., Tisarum, R., Theerawitaya, C., & Cha-Um, S. (2016). Arbuscular mycorrhizal fungi (AMF) improved water deficit tolerance in two different sweet potato genotypes involves osmotic adjustments via soluble sugar and free proline. Scientia Horticulturae, 198, 107-117.‏

Zaman-Khan, H., Iqbal, S., Iqbal, A., Akbar, N., & Jones, D. )2011(. Response of maize (Zea mays L.) varieties to different levels of nitrogen. Crop and Environment, 2(2), 15-19.

Xiong, L., Shah, F., & Wu, W. (2022). Environmental and socio-economic performance of intensive farming systems with varying agricultural resource for maize production. Science of the Total Environment, 850, 158030.‏