Effect of Wood Vinegar and Humic Acid on Morphological and Biochemical Traits, Antioxidant Enzymes, and Essential Oil of Peppermint (Mentha piperita L.) under Water Deficit Stress Conditions

. مقدمه

نعناع فلفلی با نام علمیMentha piperita (L.)  به­دلیل اهمیت اقتصادی و دارویی، مورد توجه محققان قرار گرفته است. این گیاه چندساله از خانواده نعناعیان، یکی از گیاهان دارویی پرمصرف است که علاوه­بر آثار درمانی به‌­عنوان طعم­دهنده در تولید محصولات غذایی و دارویی مختلف به­‌کار می‌رود. اسانس این گیاه یکی از معروف‌ترین و رایج‌ترین روغن‌های اسانس مورد استفاده ‌است و این به­دلیل ترکیب‌های اصلی آن یعنی منتول و منتون می‌باشد. خانواده نعناعیان با انتشار و توزیع جهانی از قطب شمال تا جنوب به‌طور گسترده در بسیاری از کشورها عمدتاً به‌عنوان گیاه دارویی باارزش کشت می‌شود. گستردگی کشت آن در جهان، این گیاه را با تنش غیر زنده از جمله تنش کم‌آبی در طول فصل رشد مواجه خواهد کرد. از طرفی، کمیت و کیفیت مواد مؤثره گیاهان دارویی علاوه­بر ژنوتیپ، تحت تأثیر عوامل محیطی نیز قرار می‌گیرند (Kheiry et al., 2017).

آب یک عامل کلیدی در تولید گیاهان زراعی است. عملکرد گیاهان در بسیاری از مناطق توسط تنش‏های محیطی زنده و غیر زنده محدود می‏شود. کم‏آبی از تنش‏های مهم محیطی است که تولید گیاهان را با مشکل مواجه می‏کند. رطوبت کم در هر یک از مراحل مختلف رشد موجب کاهش جذب آب، عناصر غذایی، کاهش نقل و انتقال عناصر در داخل گیاه و در نهایت کاهش محصول نهایی می‏شود. استفاده بهینه از آب دارای اهمیت بسزایی است؛ به­ویژه در مناطقی که شرایط اقلیمی خشک و نیمه‏خشک بر آن حاکم است که حدود دو­سوم مساحت ایران را در برمی‏گیرد (Azeri Nasrabadi & Attardi, 2007). یکی از سازوکارهای کارآمدی که گیاه در شرایط کمبود آب از آن بهره می‏گیرد، تنظیم اسمزی است. از مهم‏ترین اسمولیت‏های سهیم در تنظیم اسمزی برای غالب­شدن آثار سوء تنش خشکی، تجمع اسمولیت‏های سازگار مانند پرولین است (Rajinder, 1987). در پژوهشی، تأثیر تنش خشکی روی وزن تر و خشک، محتوی آب نسبی برگ، غلظت کلروفیل‏ها و میزان پرولین در گیاه نعناع فلفلی گزارش شده است که بیشترین وزن تر و خشک، مقدار کلروفیل a و کل و محتوی رطوبت نسبی برگ در تیمار عدم تنش، بالاترین مقدار کلروفیل b در تنش کم‏آبی مربوط­به ظرفیت زراعی 20 درصد و بیشترین مقدار پرولین در ظرفیت زراعی 60 درصد مشاهده شد (Izadi et al., 2009).

تغذیه مطلوب گیاهی یکی از روش‏های مؤثر بر تواناسازی گیاهان در مقابله با شرایط خشکی است. همچنین، تولید محصول سالم یکی از اهداف مهم جامعه کشاورزی می‏باشد. کاربرد کودهای شیمیایی موجب بروز خسارت‏های سنگین محیط زیستی شده است. امروزه استفاده از مواد ارگانیک، طبیعی و بهره‏گیری از طبیعت مورد توجه است. استفاده از کودهای طبیعی، از جمله اسید­هیومیک و سرکه چوب بدون اثرات محیط زیستی برای بالا­بردن عملکرد می‏تواند مؤثر باشد. اسید­هیومیک یک پلیمر طبیعی است (Rahi et al., 2012) و می‏تواند به­طور مستقیم اثرات مثبتی بر رشد گیاهان بگذارد. اسید­هیومیک (C₁₈₇H₁₈₆O₈₉N₉S) در اثر تجزیه مواد آلی به­ویژه مواد با منشاء گیاهی به­وجود می‌آید و در خاک، زغال سنگ و پیت یافت می‌شود و با وزن مولکولی 300000-30000 دالتون، باعث تشکیل کمپلکس پایدار و نامحلول با عناصر میکرو می‌شود. رشد قسمت هوایی و ریشه گیاه با اسید­هیومیک تحریک می‏شود؛ ولی اثر آن بر ریشه برجسته‏تر است، حجم ریشه را افزایش داده و باعث اثربخشی سیستم ریشه می‏شود (Sabzevari & Khazaee, 2009). با محلول‏پاشی اسید­هیومیک روی لوبیا مشاهده شد که عملکرد و اجزای عملکرد افزایش یافت (Kaya et al., 2014). اسید­هیومیک با بهبود تولید قند، پروتئین و ویتامین‏ در گیاه و نیز تأثیر مثبتی که بر جنبه‏های مختلف فتوسنتز دارد، محتوی غذایی محصولات کشاورزی را افزایش می‏دهد (Cavani et al., 2003). از مزایای مهم اسیدهیومیک می‏توان به کلات‏کنندگی عناصر غذایی مختلف مانند سدیم، پتاسیم، منیزیم، روی، کلسیم، آهن، مس و سایر عناصر در جهت غلبه بر کمبود عناصر غذایی اشاره کرد که سبب افزایش طول و وزن ریشه و آغازش ریشه‏های جانبی می­شود
 (Abedi & Paknuyat, 2010). همچنین، اسید­هیومیک می‏تواند وزن خشک کل گیاه را مستقیماً افزایش داده و کارایی استفاده از کود و کاهش تراکم خاک را به­طور مستقیم تحت تأثیر قرار دهد (Muscolo, 2013). همچنین بررسی‏های گوناگون نشان‏دهنده افزایش رنگیزه‏های فتوسنتزی با کاربرد اسید­هیومیک به­صورت محلول‏پاشی در گیاهان مختلف از جمله گیاه مارچوبه
 (Dalvand et al., 2018) و گیاه داوودی (Fan et al., 2014) است. اسید­هیومیک با افزایش فعالیت آنزیم روبیسکو سبب می‎‏شود میزان فعالیت فتوسنتزی افزایش یابد (Define et al., 2005). در گزارشی مشخص شد که محلول‏پاشی اسید­هیومیک باعث افزایش شاخص‏های رشد گیاه دارویی چای ترش شد (Ahmad et al., 2011). همچنین در گزارش دیگری روی چای ترش ثابت شد که در شرایط تنش رطوبتی با مصرف اسید­هیومیک، غلظت پرولین کاهش یافت (Sanjari Mianjye et al., 2015). محلول‏پاشی اسید­هیومیک روی چای ترش سبب بهبود رشد ریشه و جذب بالاتر مواد و عناصر غذایی توسط ریشه شد (Guvence et al., 1999).

سرکه چوب از فرآیند سوختن بقایای گیاهان و یا حیوانات به­دست می‌آید. در تولید سرکه چوب بسیاری از مواد خام همانند زغال‌سنگ، چوب و پسماندهای محصولات جنگلی و کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند (Burnette, 2010). پیرولیگنئوس­اسید از جمع‌آوری، تقطیر و فشرده‌سازی گازهای حاصل از چرخه تولید زغال چوب تولید می‌شود که در صنایع غذایی، داروسازی، کشاورزی و دامپروری استفاده‌های مختلفی برای آن‌ وجود دارد (Tiilikkala et al., 2010; Guillen & Manzanos, 2002). در کشاورزی پیرولیگنئوس­اسید، به‌منظور کنترل آفات، حاصلخیزی خاک و تحریک رشد گیاهان استفاده می‌شود. مهم‌ترین ترکیبات پیرولیگنئوس­اسید متانول و استیک­اسید است. سایر ترکیبات شامل استون، متیل­استون، استالدئید، فورفورال و فورمیک­اسید، پروپیونیک­اسید و بوتیریک­اسید و 15 عنصر از عناصر کم‌مصرف و پرمصرف است که شامل پتاسیم، مس، منیزیم، سدیم، فسفر، بور، آهن، کلسیم، روی، مولیبدن و به مقدار ناچیز از عناصر کروم، سرب، آلومینیوم و کادمیوم است (Zulkarami et al., 2011). گزارش شده است که سرکه چوب کیفیت خاک را بهبود می‌بخشد، آفات را از بین می‌برد و رشد گیاه را تسریع می‌کند
 (Apai & Thongdeethae, 2001). بنابراین کاربرد سرکه چوب به‌عنوان کود ممکن است به کاهش استفاده از سموم و کودها کمک کند.

این پژوهش، با­توجه­به بحران کم­آبی و تاثیر مثبت اسید­هیومیک و سرکه چوب روی صفات مورفولوژیک، بیوشیمیایی، آنزیم‏های آنتی‏اکسیدانی، درصد و عملکرد اسانس نعناع فلفلی اجرا شد.

2. روش­شناسی پژوهش

این پژوهش به‌صورت کرت‌های خردشده در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس واقع در کیلومتر 16 اتوبان تهران-کرج در مختصات جغرافیایی 51 درجه و 43 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 8 دقیقه عرض شمالی و ارتفاع 1275 متر از سطح دریا در سال زراعی 1397 انجام شد. بر اساس آمار هواشناسی نزدیک‌ترین ایستگاه هواشناسی(چیتگر) در دانشکده کشاورزی، این منطقه با 242 میلی‌متر بارندگی سالانه دارای رژیم آب و هوایی نیمه‌خشک بوده و متوسط درجه حرارت سالیانه آن 22 درجه سانتی‌گراد است.

تیمارهای آزمایشی شامل رژیم‏های آبیاری (آبیاری تا حد ظرفیت مزرعه و به­ترتیب بعد از تخلیه 25 (بدون تنش)، 40 (تنش متوسط) و 55 (تنش شدید) درصد آب قابل ‌استفاده در منطقه‌ ریشه) به­‌عنوان عامل اصلی و هفت سطح محلول‏پاشی (اسیدهیومیک (1، 2 و 3 درصد)، سرکه چوب (5، 10 و 15 درصد) و عدم محلول‏پاشی (شاهد)) به­عنوان عامل فرعی بودند. ریزوم‏های نعناع فلفلی برای کشت از پژوهشکده گیاهان دارویی واقع در کیلومتر 55 اتوبان تهران-قزوین، مجتمع تحقیقاتی جهاد دانشگاهی تهیه و کاشت در تاریخ اول اردیبهشت 1397 صورت گرفت. هر کرت دارای شش ردیف کاشت به­فاصله‏ ردیف 20 سانتی‏متر، فاصله‏ بین هر بوته 20 سانتی‏متر و به طول دو متر بود. علاوه­بر این بین هر کرت با کرت مجاور که از نظر سطح دریافت کودی متفاوت بودند، یک متر به‌صورت نکاشت در نظر گرفته شد. قبل از اجرای این پژوهش از خاک مزرعه به عمق صفرتا ۳۰ سانتی‌متری نمونه‌گیری و پس از هوا­خشک­کردن و عبور­دادن از الک دو میلی‌‌متری برخی از خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آن اندازه‌گیری شد که نتایج آن در جدول 1 ارائه شده است. اعمال تنش کم‏آبیاری بعد از مرحله استقرار (کشت و مستقرشدن گیاهچه‌ها) در کرت‌های مربوطه به­وسیله دستگاه رطوبت­سنج زمان (TDR) و محاسبه میزان پتانسیل آب خاک توسط منحنی رطوبتی خاک به­وسیله دستگاه صفحات فشاری برای پتانسیل‏های مختلف اعمال شد. قبل از شروع آزمایش از منحنی‌های کالیبراسیون برای تعیین رابطه بین مقدار عددی ارائه­شده توسط دستگاه TDR و مقدار حجمی رطوبت خاک استفاده شد. همچنین برای تعیین و کنترل مقدار آب آبیاری از لوله‏های مجهز به کنتور استفاده شد (Heidarzadeh et al., 2021). مبارزه با علف‌های هرز به‌صورت دستی انجام شد.

جدول 1. خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک مزرعه محل آزمایش.

برای بررسی اثر تیمارهای آزمایشی صفات ارتفاع بوته، شاخص سطح برگ، تعداد برگ، محتوی نسبی آب برگ، وزن تر و خشک کل، درصد و عملکرد اسانس، محتوی کلروفیل a، کلروفیل b، کلروفیل کل، نیتروژن برگ، پرولین، فعالیت آنزیم‌های کاتالاز و پراکسیداز اندازه‏گیری شدند. زمان برداشت گیاه نعناع فلفلی برای اندازه‏گیری عملکرد زیستی و اندازه‎گیری اسانس در زمان 10 درصد گل‌دهی در 50 درصد از کرت‌ها انجام شده و نمونه‌های گیاهی با حذف حاشیه‏ از وسط هر کرت و از فاصله پنج سانتی‌متری از کف زمین برداشت و پس از توزین به اتاق خشک‌کن منتقل شدند. پس از خشک­شدن نمونه‌ها به­صورت سایه­‌خشک و در دمای اتاق 18 تا 22 درجه سانتی‌گراد، وزن خشک بوته‌های هر کرت توسط ترازوی دقیق آزمایشگاهی به­منظور اندازه‎گیری عملکرد زیستی تعیین شد. سپس از هرکرت به­‌اندازه 50 گرم نمونه برگ خشک با ترازو با دقت چهار صفر وزن و جدا شدند و سپس اسانس‌گیری به­روش تقطیر با آب مقطر با استفاده از دستگاه کلونجر به­مدت سه ساعت بعد از به­جوش­آمدن انجام شد (Omid Beigi, 2009).

برای سنجش محتوی رنگیزه‌های فتوسنتزی، مقدار 5/0 گرم از بافت برگ در هاون چینی و با­استفاده­از نیتروژن مایع خرد شد. با افزایش استون 80 درصد حجم نهایی به 20 میلی‏لیتر رسید. از قسمت کاملاً صاف­‌شده محلول حاصل، برای کاهش ناخالصی‏های احتمالی 18 میلی‏لیتر برداشت شد و در سانتریفیوژ (مدل SIGMA، ساخت آمریکا) با سرعت 6000 دور در دقیقه به­مدت 10 دقیقه عصاره‎گیری شد. عصاره جدا­شده رویی به لوله‌های فالکون منتقل و مقداری از نمونه در کووت اسپکتروفتومتر ریخته شد و میزان جذب به‌طور جداگانه در طول ‌موج‌های 663، 645 و 470 قرائت شد (Arnon, 1949). میزان فعالیت آنزیم‏ها به­روش Heidarzadeh & Modarres-Sanavy (2021) اندازه‏گیری و برای سنجش پرولین از روش Bates et al. (1973) استفاده شد. داده‌های حاصل از آزمایش با نرم‌افزار آماری SAS 9.4 تجزیه شدند. مقایسه میانگین صفات به­روش آزمون LSD در سطح احتمال پنج درصد انجام شد.

3. یافته­های پژوهش و بحث

1-3. ارتفاع بوته، شاخص سطح برگ و تعداد برگ

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که برهمکنش محلول‏پاشی و تنش کم‏آبی اثر معنی­داری در سطح احتمال یک درصد روی ارتفاع بوته، شاخص سطح برگ و تعداد برگ داشت (جدول 1). بیشترین ارتفاع بوته با محلول‌پاشی 15 درصد سرکه چوب در شرایط آبیاری مطلوب (63/38 سانتی‏متر) به­دست آمد و کمترین مقدار آن در تیمار شاهد در شرایط تنش کم‏آبی شدید (33/16 سانتی‏متر) مشاهده شد (جدول 3). همچنین با افزایش تنش کم‏آبی، ارتفاع بوته نعناع فلفلی کاهش پیدا کرد؛ به‏طوری­که با کاهش 56/14 و 22/26 درصدی به­ترتیب در شرایط تنش کم‏آبی متوسط و شدید دیده شد (جدول 3). این درحالی است که با محلول‏پاشی سرکه چوب و اسید­هیومیک و افزایش غلظت آن‎ها، ارتفاع بوته نیز افزایش یافت؛ به‏طوری­که با افزایش غلظت اسید­هیومیک از صفر (شاهد) به سه درصد، ارتفاع بوته 22/68 درصد افزایش یافت (جدول 3). این درحالی است که با افزایش غلظت سرکه چوب از صفر (شاهد) به 15 درصد، ارتفاع بوته 11/71 درصد افزایش داشت (جدول 3). مقایسه میانگین‌ها نشان داد که بالاترین شاخص برگ از محلول‌پاشی 15 درصد سرکه چوب در شرایط تنش کم‏آبی (01/3) به­دست آمد (جدول 3). بیش‏ترین تعداد برگ نعناع فلفلی در بوته با 58/66 عدد از محلول‌پاشی سه درصد اسیدهیومیک در شرایط آبیاری مطلوب تولید شد (جدول 1) و کمترین تعداد برگ‌ها در تیمارهای عدم محلول‏پاشی (33/28 عدد) و استفاده از یک درصد اسید­هیومیک (48/28 عدد) در شرایط تنش کم‏آبی شدید مشاهده شد (جدول 3). با افزایش شدت تنش، تعداد برگ تا 8/30 درصد نسبت به آبیاری مطلوب کاهش یافت (جدول 3)، در­حالی­که با محلول‏پاشی اسید­هیومیک و سرکه چوب به­ترتیب 88/53 و 76/29 درصد تعداد برگ افزایش یافت (جدول 3).

کاهش در صفات مورفولوژیک ممکن است نشان‏دهنده کمبود آب باشد؛ زیرا تنش کم‏آبی باعث کاهش مقدار آب، آماس، پتانسیل کل آب، پژمردگی، بسته­شدن روزنه‏ها، کاهش در بزرگ­شدن سلول‏ها و رشد رویشی می‏شود. رشد رویشی به تقسیم سلولی، بزرگ­شدن سلول‏ها و تمایز بستگی دارد که این اتفاقات تحت تأثیر تنش کم‏آبی قرار می‏گیرند (Harp et al., 2000). با کاهش مقدار آب در دسترس گیاه، فشار آماسی کم شده و در نتیجه، رشد و توسعه سلول در ساقه و برگ کاهش می‏یابد. کاهش تقسیم سلولی و بزرگ­شدن سلول‏ها، کاهش سطح برگ و در نتیجه، کاهش فتوسنتز و اجزای رشد رویشی را موجب می‏شوند. با کاهش رشد و نمو سلول، اندازه اندام‏ها محدود می‏شود؛ به­عبارت دیگر، کاهش مواد فتوسنتزی تولیدی به­علت کاهش سطح برگ کاهش انتقال مواد همانندسازی­شده به­سوی اندام‏های زایشی در اثر تنش کم‏آبی اتفاق می‏افتد. به­همین­دلیل، اولین تأثیر تنش کم‏آبی در گیاهان، از کوچک‏تر­شدن برگ‏ها و ارتفاع کمتر بوته تشخیص داده می‏شود. کمبود آب به­شدت بر ارتفاع بوته اثر می‏گذارد (Dursun et al., 2002). گزارش شده است که محلول‏پاشی اسید­هیومیک روی ارتفاع بوته گیاه سیاه­دانه اثر معنی‏داری داشت و باعث افزایش ارتفاع آن شد (Azizi & Safaei, 2017). استفاده از کود آلی اسید­هیومیک باعث افزایش ارتفاع بوته، تعداد شاخه‌های فرعی، تعداد دانه و شاخص برداشت زیره سبز شد (Sargazi et al., 2013). در گزارشی، افزایش سطح برگ و تولید بیشتر مقدار کلروفیل در لوبیا با­استفاده­از کاربرد اسید­هیومیک مشاهده شده است (Ayas & Gulser, 2005). سرکه چوب دارای موادی نظیر متانول و فورفورال است که می‌تواند به‌عنوان تسریع‌کننده رشد یا افزایش‌دهنده رشد در گیاه محسوب شود
(Yatagai et al., 1989). در مطالعه‌ای با کاربرد سرکه چوب، سطح برگ گیاه گوجه­فرنگی (Solanum lycopersicum L.) افزایش یافت (Mungkunkamchao et al., 2013).

2-3. محتوی آب نسبی برگ، وزن تر و خشک اندام‏های هوایی

برهمکنش محلول‏پاشی غلظت‏های مختلف سرکه چوب و اسیدهیومیک با رژیم‏های آبیاری اثر معنی­داری روی محتوی آب نسبی برگ و وزن خشک اندام هوایی نعناع فلفلی در سطح احتمال یک درصد و روی وزن تر اندام هوایی نعناع فلفلی در سطح احتمال پنج درصد داشت (جدول 2). مقایسه میانگین‌ها نشان داد که محتوی آب نسبی برگ در تیمارهای محلول‏پاشی دو درصد (5/86 درصد) و سه درصد (52/88 درصد) اسید­هیومیک بیشتر از سایر تیمارها بود (جدول 3). در شرایط تنش کم‏آبی متوسط و شدید به­ترتیب 67/4 و 88/10 درصد کاهش محتوی آب نسبی برگ اتفاق افتاد (جدول 3) و با افزایش غلظت محلول‏پاشی اسید­هیومیک و سرکه چوب، محتوی آب نسبی برگ به­ترتیب 92/18 و 01/12 درصد نسبت به شاهد بیشتر بود (جدول 3).

جدول 2. تجزیه واریانس صفات نعناع فلفلی در تیمارهای محلول‏پاشی اسید­هیومیک و سرکه چوب در شرایط تنش کم‌آبی.

ns، ٭، و٭٭به­ترتیب نشانگر عدم معنی­داری و معنی­دار­بودن در سطح احتمال پنج و یک درصد هستند.

جدول 3. مقایسه میانگین صفات نعناع فلفلی در برهمکنش تیمارهای محلول‏پاشی اسید­هیومیک و سرکه چوب در شرایط تنش کم‌آبی.

میانگین­های دارای حداقل یک حرف مشترک در هر ستون فاقد اختلاف معنی­دار براساس آزمون LSD می­باشند. بعد از علامت ± خطای استاندارد قرار دارد. H-1%: محلول‏پاشی یک درصد اسیدهیومیک، H-2%: محلول‏پاشی دو درصد اسیدهیومیک، H-3%: محلول‏پاشی سه درصد اسیدهیومیک، WV-5%: محلول‏پاشی سرکه چوب پنج درصد، WV-10%: محلول‏پاشی سرکه چوب 10 درصد، WV-15%: محلول‏پاشی سرکه چوب 15 درصد، و Control: شاهد (بدون محلول‏پاشی).

بیشترین وزن تر اندام هوایی نعناع فلفلی در تیمار محلول‌پاشی سه درصد اسید­هیومیک در شرایط آبیاری مطلوب (7425 کیلوگرم در هکتار) مشاهده شد (جدول 3) که با تیمارهای محلول‌پاشی دو درصد اسید­هیومیک در شرایط آبیاری مطلوب (7216 کیلوگرم در هکتار)، محلول‌پاشی10 درصد (7055 کیلوگرم هر هکتار) و 15 درصد (7055 کیلوگرم در هکتار) سرکه چوب در شرایط آبیاری مطلوب و محلول‌پاشی سه درصد اسید­هیومیک (6984 کیلوگرم در هکتار) و 15 درصد سرکه چوب (6914 کیلوگرم در هکتار) در شرایط تنش کم‏آبی متوسط در یک گروه آماری قرار گرفت (جدول 3). نتایج مقایسه میانگین‌ها نشان داد که تیمارهای محلول‏پاشی دو و سه درصد اسید­هیومیک و 15 درصد سرکه چوب در شرایط آبیاری مطلوب به­ترتیب با 3204، 3259 و 3057 کیلوگرم در هکتار، بیشترین وزن خشک اندام هوایی را تولید کردند (جدول 3). با افزایش شدت تنش، وزن تر و خشک اندام هوایی کاهش معنی‏داری داشت (جدول 3). همچنین، با کاربرد اسید­هیومیک و سرکه چوب، وزن خشک اندام هوایی به­ترتیب 29/51 و 97/44 درصد نسبت به شاهد افزایش یافت (جدول 3) و این افزایش برای وزن تر اندام هوایی، به­ترتیب 67/47 و 34/40 درصد بود (جدول 3).

در یک آزمایش روی گیاه بادرنجبویه مشاهده شد که تنش خشکی، محتوی آب نسبی برگ را کاهش داد
 (Abbaszadeh et al., 2007). به­نظر می‏رسد که گیاهان در شرایط تنش خشکی، میزان آب سلول‏ها از طریق افزایش مواد اسمزی در درون بافت‏ها به حداقل می‌رسد تا آب از بافت خاک با نیروی بیشتری وارد آن‏ها شود. این موضوع موجب کاهش میزان آب نسبی در شرایط تنش خشکی می‏شود. در آزمایشی روی گیاه خرفه مشاهده شد که بیشترین محتوی آب نسبی برگ از تیمار عدم تنش و کمترین مقدار آن در شرایط تنش شدید به­دست آمد و با محلول‌پاشی اسید­هیومیک، محتوی آب نسبی برگ افزایش یافت (Mozafari et al., 2017). براساس نتایج یک آزمایش محلول‏پاشی اسید­هیومیک روی وزن خشک گیاه دارویی سیاه­دانه تأثیر معنی‏داری داشته و باعث افزایش آن شد (Azizi & Safaei, 2017). استفاده از کود آلی اسید­هیومیک باعث جذب بهتر آب و انتقال مواد غذایی توسط گیاه شده و از این طریق باعث افزایش رشد ریشه و ساقه می‏شود
 (Moghbeli & Arvin, 2014) و به­علت افزایش جذب سایر عناصر غذایی باعث افزایش رشد اندام‏های هوایی می‏شود
 (Yuan et al., 2017). استفاده از اسید­هیومیک به­دلیل افزایش جذب عناصری مانند نیتروژن، کلسیم، فسفر، پتاسیم، منگنز، آهن، روی و مس موجب رشد اندام‏های هوایی می‏شود (Erkossa et al., 2002). همچنین، مصرف اسید­هیومیک موجب افزایش وزن تر و خشک برگ و ساقه در گونه مرتعی علف باغ (Dactylis glomerata) شد (Rahie et al., 2012). سرکه چوب حاوی عناصر کم‏مصرف و پرمصرف شامل پتاسیم، آهن، منگنز، فسفر، آلومنیوم، مس، کلسیم و روی است (Yamato et al., 2006). این عناصر در فعالیت‏های حیاتی گیاه و افزایش فتوسنتز نقش دارند. با افزایش فتوسنتز، زیست­توده گیاه نیز افزایش می‏یابد. همچنین، سرکه چوب به­دلیل تشکیل یک منبع کربن، باعث افزایش عملکرد محصول می‏شود (Zulkarami et al., 2011).

3-3. درصد و عملکرد اسانس

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که برهمکنش محلول‏پاشی و رژیم‏های آبیاری اثر معنی‏داری در سطح یک درصد روی درصد و عملکرد اسانس نعناع فلفلی داشت (جدول 2). مقایسه میانگین برهمکنش محلول‏پاشی سرکه چوب و اسید­هیومیک و رژیم‏های آبیاری نشان داد که تیمارهای محلول‌پاشی 15 و 10 درصد سرکه چوب و سه درصد اسید­هیومیک در شرایط تنش کم‏آبی متوسط و محلول‏پاشی 10 و 15 درصد سرکه چوب و سه درصد اسید­هیومیک در شرایط آبیاری مطلوب بیشترین درصد اسانس را نسبت به سایر تیمارها داشتند (شکل 1). در شرایط تنش کم‏آبی شدید محتوی اسانس 03/17 درصد کاهش یافت (شکل 1). در­حالی­که با محلول‌پاشی یک، دو و سه درصد اسید­هیومیک درصد اسانس به­ترتیب 25/32، 05/62 و 35/72 درصد افزایش یافت (شکل 1) و محلول‏پاشی 5، 10 و 15 درصد سرکه چوب به­ترتیب 91/22، 29/82 و 79/90 درصد نسبت به عدم محلول‏پاشی (شاهد) باعث افزایش درصد اسانس شد (شکل 1). مقایسه میانگین برهمکنش تیمارهای مورد بررسی نشان داد که بیشترین عملکرد اسانس در تیمار محلول‎پاشی سه درصد اسید­هیومیک در شرایط آبیاری مطلوب با 48/37 کیلوگرم در هکتار مشاهده شد (شکل 2) که با تیمارهای کاربرد دو درصد اسید­هیومیک در شرایط آبیاری مطلوب با 34/34 کیلوگرم در هکتار و محلول‏پاشی 15 درصد سرکه چوب در شرایط آبیاری مطلوب با 11/36 کیلوگرم در هکتار در یک گروه آماری قرار گرفت (شکل 2). افزایش تنش کم‏آبی باعث کاهش عملکرد اسانس شد؛ به­طوری­که در شرایط تنش کم‏آبی متوسط و شدید به­ترتیب 37/9 و 17/40 درصد کاهش عملکرد اسانس اتفاق افتاد (شکل 2). استفاده از سرکه چوب و اسید­هیومیک باعث افزایش عملکرد اسانس نعناع فلفلی شد؛ به­طوری­که با افزایش غلظت محلول‏پاشی سرکه چوب از صفر به 15 درصد، عملکرد اسانس 29/81 درصد افزایش یافت (شکل 2) و افزایش غلظت محلول‏پاشی اسید­هیومیک از صفر به سه درصد، باعث افزایش 28/69 درصدی عملکرد اسانس شد (شکل 2). گزارش شده است که اسید­هیومیک از طریق اثرات مثبت فیزیولوژیک آن از جمله اثر روی متابولیسم سلول‏های گیاهی و افزایش غلظت کلروفیل برگ باعث افزایش عملکرد در گیاهان می‏شود (Nardi et al., 2002). اگرچه مقدار متابولیت‏های ثانویه تحت کنترل ژن‏ها هستند، مقدار غلظت و تجمع آن‏ها تا حد زیادی تحت تأثیر شرایط محیطی قرار داد (Omid Beigi, 2012). با افزایش میزان اسانس در اثر مصرف اسید­هیومیک، می‏توان بیان کرد از­آنجایی­که اسانس‏ها، ترکیبات ترپنوئیدی بوده و بیوسنتز واحدهای سازنده آن‏ها (ایزوپرونوئیدها) نیازمند ATP و NADPH هستند و با­توجه­به این مطلب که حضور عناصری نظیر فسفر نقش مهمی در ساختارهای سازنده اسانس‏ها یعنی ایزوپنتنیل­پیروفسفات (IPP) و دی‌متیل­آلیل­پیروفسفات (DMAPP) دارند
 (Sangwan et al., 2001)، اسید­هیومیک از طریق فراهم­کردن جذب بیشتر فسفر و نیتروژن که در اجزاء تشکیل‏دهنده اسانس حضور دارند، موجب افزایش میزان اسانس پیکر رویشی گیاه می‌شود. همچنین، نیتروژن از طریق افزایش تعداد و سطح برگ‌ها و فراهم­کردن زمینه مناسب برای دریافت انرژی نورانی خورشید و نیز شرکت در ساختار کلروفیل و آنزیم‏های درگیر در متابولیسم کربن فتوسنتزی، موجب افزایش بازده فتوسنتزی شده و نقش کلیدی در افزایش میزان اسانس دارد
 (Niakan & Khavarinezhad, 2003).

شکل 1. مقایسه میانگین درصد اسانس نعناع فلفلی تحت تأثیر برهمکنش تیمارهای محلول‏پاشی اسید­هیومیک و سرکه چوب و تنش کم‌آبی (حروف مشترک نشان­دهنده عدم اختلاف معنی­دار است. H-1%: محلول‏پاشی یک درصد اسیدهیومیک، H-2%: محلول‏پاشی دو درصد اسیدهیومیک، H-3%: محلول‏پاشی سه درصد اسیدهیومیک، WV-5%: محلول‏پاشی سرکه چوب پنج درصد، WV-10%: محلول‏پاشی سرکه چوب 10 درصد، WV-15%: محلول‏پاشی سرکه چوب 15 درصد و Control: شاهد (بدون محلول‏پاشی)).

شکل 2. مقایسه میانگین عملکرد اسانس نعناع فلفلی تحت تأثیر برهمکنش تیمارهای محلول‏پاشی اسید­هیومیک و سرکه چوب و تنش کم‌آبی (حروف مشترک نشان­دهنده عدم اختلاف معنی­دار است. H-1%: محلول‏پاشی یک درصد اسیدهیومیک، H-2%: محلول‏پاشی دو درصد اسیدهیومیک، H-3%: محلول‏پاشی سه درصد اسیدهیومیک، WV-5%: محلول‏پاشی سرکه چوب پنج درصد، WV-10%: محلول‏پاشی سرکه چوب 10 درصد، WV-15%: محلول‏پاشی سرکه چوب 15 درصد و Control: شاهد (بدون محلول‏پاشی)).

4-3. کلروفیل a، b و کل

نتایج نشان داد اثر اصلی تنش کم‏آبی بر محتوی کلروفیل b در سطح احتمال پنج درصد و کلروفیل کل در سطح احتمال یک درصد اثر معنی‌داری داشت (جدول 4). همچنین اثر اصلی محلول‏پاشی سرکه چوب و اسید­هیومیک بر محتوی کلروفیل a، b و کل در سطح یک درصد معنی‌دار بود (جدول 4). بیشترین میزان کلروفیل a و کلروفیل کل با کاربرد سه درصد اسید­هیومیک و 15 درصد سرکه چوب به­دست آمد (شکل 3). در­حالی­که کلروفیل b با محلول‌پاشی دو و سه درصد اسید­هیومیک و کاربرد 10 و 15 درصد سرکه چوب بیشترین بود (جدول 5). بیشترین مقدار کلروفیل b در شرایط آبیاری مطلوب و تنش کم‏آبی متوسط مشاهده شد (جدول 5) و بیشترین مقدار کلروفیل کل در شرایط آبیاری مطلوب به­دست آمد (جدول 5). پایین­بودن میزان کلروفیل می‏تواند به­علت کاهش سنتز کلروفیل و افزایش تخریب آن باشد. تقلیل رنگیزه‏های فتوسنتزی مانند کلروفیل a، براثر خشکی ممکن است درنتیجه کاهش سنتز مجموعه رنگدانه‏های اصلی کلروفیل، تخریب نوری مجتمع‏هایی باشد که پروتئینی رنگدانه‏های کلروفیل a و b از دستگاه فتوسنتزی محافظت می‏کند. کاهش سنتز کمپلکس اصلی رنگدانه کلروفیل، تشدید فعالیت آنزیم‏های کلروفیلاز و پراکسیداز، تولید ترکیبات فنلی، افزایش رادیکال‏های فعال اکسیژن و آسیب­رساندن به غشاء کلروپلاست و اختلال در جذب نیتروژن از خاک به­عنوان عوامل کاهنده غلظت کلروفیل در تنش‏های شدید شناخته شده است (Smirnoff, 1993). علت افزایش احتمالی رنگیزه‏های فتوسنتزی به­علت بهبود شرایط تغذیه‏ای گیاه از طریق محلول‏پاشی اسید­هیومیک در مقایسه با شاهد (عدم محلول‏پاشی) است، به‌گونه‏ای­که توانست از اثرات ناشی از تنش بکاهد. با­توجه­به نتایج، افزایش قابل توجه جذب نیتروژن در حضور اسیدهیومیک، می‏توان استنباط کرد که اسید­هیومیک قادر به جذب عناصر است که درنتیجه آن باعث افزایش محتوی کلروفیل گیاه می‏شود. افزایش محتوی کلروفیل برگ ممکن است به­دلیل تسریع جذب نیتروژن، متابولیسم بهتر نیتروژن و تولید پروتئین‏های محافظت­کننده به­دلیل استفاده از اسیدهیومیک باشد (Haghighi et al., 2012). اسید­هیومیک با قرار­دادن آب و مواد غذایی بیشتر و مناسب‏تر در اختیار گیاه، میزان ساخت رنگیزه‏ها را افزایش داده و انتقال مواد فتوسنتزی را به­صورت راحت‏تری در اختیار گیاه قرار می‌دهد (Davoodifard et al., 2012). در گزارشی، تولید بیشتر مقدار کلروفیل در لوبیا با­استفاده­از کاربرد اسید­هیومیک مشاهده شده است (Ayas & Gulser, 2005).

جدول 4. تجزیه واریانس برخی از صفات بیوشیمیایی نعناع فلفلی در تیمارهای محلول‏پاشی اسید­هیومیک و سرکه چوب در شرایط تنش کم‌آبی.

ns، ٭، و٭٭به­ترتیب نشانگر عدم معنی­داری و معنی­دار­بودن در سطح احتمال پنج و یک درصد هستند.

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که محتوی نیتروژن برگ تحت تأثیر برهمکنش تیمارهای محلول‏پاشی و آبیاری در سطح احتمال یک درصد قرار گرفت (جدول 4). نتایج مقایسه میانگین‌ها نشان داد که بیشترین مقدار نیتروژن برگ با 3/2 درصد از تیمار محلول‏پاشی سه درصد اسید­هیومیک در شرایط آبیاری مطلوب به­دست آمد (جدول 6). با افزایش شدت تنش کم‏آبی، محتوی نیتروژن برگ کاهش یافت، به­طوری­که در شرایط تنش کم‏آبی متوسط 25/8 درصد و در شرایط تنش کم‏آبی شدید 47/21 درصد کاهش نیتروژن برگ مشاهده شد (جدول 6). محلول‏پاشی اسید­هیومیک با غلظت یک درصد اسید­هیومیک، 02/42 درصد، دو درصد اسید­هیومیک، 03/49 درصد و سه درصد اسید­هیومیک، 45/70 درصد مقدار نیتروژن برگ را افزایش داد (جدول 6). درحالی­که محلول‏پاشی سرکه چوب با غلظت 5، 10 و 15 درصد به­ترتیب 29/34، 14/49 و 93/42 درصد باعث افزایش محتوی نیتروژن برگ شدند (جدول 6). اسید­هیومیک دارای فعالیت شبه هورمونی است و با­کمک­به افزایش جذب عناصری همانند فسفر و نیتروژن در گیاه، موجب افزایش محتوی نیتروژن گیاه می‏شود (Nardi et al., 2002). اسید­هیومیک با بالابردن میزان تولید ترکیبات آلی نیتروژن‏دار همانند پروتئین‌ها و اسیدهای آمینه، سرعت رشد و تولید زیست­توده در گیاه بنت‌گراس را افزایش داد (Sharifi et al., 2002). استفاده از ترکیبات آلی مانند اسید­هیومیک از طریق ایجاد شرایط مناسب برای افزایش در محتوی نیتروژن گیاهان، سبب افزایش رشد و عملکرد آن‏ها می‏شود (Ayas & Gulser, 2005).

5-3. پرولین، کاتالاز و پراکسیداز

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که پرولین تحت تأثیر برهمکنش محلول‏پاشی و تنش کم‏آبی در سطح احتمال پنج درصد قرار گرفت (جدول 4). بیشترین میزان پرولین در تیمار محلول‏پاشی سه درصد اسیدهیومیک در شرایط تنش کم‏آبی (612/0 میکرومول پرولین در گرم وزن تر برگ) مشاهده شد (جدول 6) که با تیمارهای کاربرد دو درصد اسیدهیومیک (609/0 میکرومول پرولین در گرم وزن تر برگ)، محلول‌پاشی10 (596/0 میکرومول پرولین در گرم وزن تر برگ) و 15 (605/0 میکرومول پرولین در گرم وزن تر برگ) درصد سرکه چوب در شرایط تنش کم‏آبی شدید، محلول‏پاشی یک درصد (6/0 میکرومول پرولین در گرم وزن تر برگ)، دو درصد (599/0 میکرومول پرولین در گرم وزن تر برگ) و سه درصد (604/0 میکرومول پرولین در گرم وزن تر برگ) اسیدهیومیک در شرایط تنش کم‏آبی متوسط در یک گروه آماری قرار گرفت (جدول 6).

شکل 3. تأثیر محلول‏پاشی اسید­هیومیک و سرکه چوب روی کلروفیل a نعناع فلفلی (حروف مشترک نشان­دهنده عدم اختلاف معنی­دار می‌باشد (H-1%: محلول‏پاشی یک درصد اسیدهیومیک، H-2%: محلول‏پاشی دو درصد اسیدهیومیک، H-3%: محلول‏پاشی سه درصد اسیدهیومیک، WV-5%: محلول‏پاشی سرکه چوب پنج درصد، WV-10%: محلول‏پاشی سرکه چوب 10 درصد، WV-15%: محلول‏پاشی سرکه چوب 15 درصد، و Control: شاهد (بدون محلول‏پاشی)).

جدول 5. تأثیر تنش کم‏آبی و محلول‏پاشی اسید­هیومیک و سرکه چوب روی کلروفیل b و کلروفیل کل نعناع فلفلی.

میانگین­های دارای حداقل یک حرف مشترک در هر ستون فاقد اختلاف معنی­دار می­باشند. بعد از علامت ± خطای استاندارد قرار دارد (H-1%: محلول‏پاشی یک درصد اسیدهیومیک، H-2%: محلول‏پاشی دو درصد اسیدهیومیک، H-3%: محلول‏پاشی سه درصد اسیدهیومیک، WV-5%: محلول‏پاشی سرکه چوب پنج درصد، WV-10%: محلول‏پاشی سرکه چوب 10 درصد، WV-15%: محلول‏پاشی سرکه چوب 15 درصد، و Control: شاهد (بدون محلول‏پاشی)).

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که فعالیت آنزیم‏های کاتالاز و پراکسیداز تحت تأثیر برهمکنش تیمارهای محلول‏پاشی و رژیم‏های آبیاری در سطح احتمال یک درصد قرار گرفتند (جدول 4). بیشترین فعالیت آنزیم کاتالاز در تیمار محلول‏پاشی پنج درصد سرکه چوب در شرایط تنش کم‏آبی شدید مشاهد شد (جدول 6)، در­حالی­که بیشترین میزان فعالیت آنزیم پراکسیداز با کاربرد 15 درصد سرکه چوب در شرایط تنش کم‏آبی شدید به­دست آمد (جدول 6). پرولینیک اسید آمینه آزاد آنتی‌اکسیدانت غیر آنزیمی است که گیاهان برای خنثی­کردن اثرات بازدارنده گونه‌های فعال اکسیژن (ROS) به‌ آن احتیاج دارند (Lotfi et al., 2014). نتایج اکثر تحقیقات حکایت از افزایش محتوی پرولین در اثر تنش خشکی در گیاهان مختلف می‌باشد (Lotfi et al., 2014; Rostami et al., 2018). در گل ‏گاوزبان اروپایی برهمکنش تنش خشکی و اسید­هیومیک بر میزان پرولین تأثیر معنی­داری داشت (Heidari et al., 2015). به­علاوه، فعالیت آنتی‏اکسیدانی در گیاه پونه در شرایط تنش خشکی افزایش یافت
 (Perez-Murcia et al., 2006).

جدول 6. مقایسه میانگین برخی از صفات بیوشیمیایی نعناع فلفلی تحت تأثیر برهمکنش تیمارهای محلول‏پاشی و تنش کم‌آبی.

میانگین­های دارای حداقل یک حرف مشترک در هر ستون فاقد اختلاف معنی­دار می­باشند.بعد از علامت ± خطای استاندارد قرار دارد (H-1%: محلول‏پاشی یک درصد اسیدهیومیک، H-2%: محلول‏پاشی دو درصد اسیدهیومیک، H-3%: محلول‏پاشی سه درصد اسیدهیومیک، WV-5%: محلول‏پاشی سرکه چوب پنج درصد، WV-10%: محلول‏پاشی سرکه چوب 10 درصد، WV-15%: محلول‏پاشی سرکه چوب 15 درصد، و Control: شاهد (بدون محلول‏پاشی)).

4. نتیجه‏گیری

نتایج این پژوهش نشان داد افزایش تنش کم‏آبی باعث کاهش عملکرد اسانس شد؛ به­طوری­که در شرایط تنش کم‏آبی متوسط و شدید به­ترتیب 37/9 و 17/40 درصد کاهش عملکرد اسانس اتفاق افتاد. استفاده از سرکه چوب و اسید­هیومیک به­عنوان کودهای آلی سبب بهبود رشد و عملکرد نعناع فلفلی شد. نتایج نشان داد که محلول‌پاشی اسید­هیومیک و سرکه چوب، در شرایط تنش کم‏آبی نیز باعث بهبود رشد گیاه نعناع فلفلی شد. محلول‌پاشی سرکه چوب و اسید­هیومیک باعث افزایش عملکرد اسانس نعناع فلفلی شد؛ به­طوری­که با افزایش غلظت محلول‏پاشی سرکه چوب از صفر به 15 درصد، عملکرد اسانس 29/81 درصد افزایش یافت و افزایش غلظت محلول‏پاشی اسید­هیومیک از صفر به سه درصد، باعث افزایش 28/69 درصدی عملکرد اسانس شد. با­توجه­به محدودیت آب، استفاده از سه درصد اسید­هیومیک در شرایط آبیاری مطلوب و تنش کم‏آبی متوسط و کاربرد 15 درصد سرکه چوب در شرایط تنش کم‏آبی شدید پیشنهاد می‏شود.

5. منابع

Abbaszadeh, B., Sharifi Ashourabadi, E., Lebaschi, M.H., Naderi Hajibagher Kandy, M., & Moghadami, F. (2007). The effect of drought stress on proline contents, soluble sugars, chlorophyll and relative water contents of balm (Melissa officinalis L.). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 23(4), 504-513. (In Persian).

Abedi, T., & Pakniyat, H. (2010). Antioxidant enzyme changes in response to drought stress in ten cultivars of oilseed rape (Brassica napus L.). Czech Journal of Genetics and Plant Breeding, 4, 27-34.

Ahmad, Y.M., Shahlaby, E.A., & Shnan, N.T. (2011). The use of organic and inorganic cultures in improving vegetative growth, yield characters and antioxidant activity of rosella plants (Hibiscus sabdariffa L.). African Journal of Biotechnology, 10(11), 1988-1996.

Apai, W., & Thongdeethae, S. (2002). Wood vinegar: New organic for Thai Agriculture. In: Proceeding of 4th Toxicity Division Conference, Department of Agriculture. Pp. 166-169.

Arnon, D.I. (1949). Copper enzymes in isolated chloroplasts. Polyphennol oxidase in Beta vulgaris. Plant Physiology, 24(1), 1-15.

Ayas, H., & Gulser, F. (2005). The effect of sulfur and humic acid on yield components and macronutrient contents of spinach. Journal of Biological Sciences, 5(6), 801-804.

Azeri Nasrabadi, A., & Attardi, B. (2007). Final report on the effects of different irrigation water on the yield of two forage sorghum cultivars. Institute of Soil and Water Research. 15p. (In Persian).

Azizi, M., & Safaei, Z. (2016). The effects of foliar application of humic acid and nano fertilizer on morphological traits, yield, essential oil content and yield of black cumin (Nigella sativa L.). Journal of Horticultural Sciences, 30(4), 671-680.

Bates, L.S., Waldern, R.P., & Teave, I.D. (1973). Rapid determination of free proline for water stress studies. Plant and Soil, 39, 205-207.

Burnette, R. (2010). An introduction to wood vinegar. ECHO Asia Regional Office. From http://c.ymcdn.com/sites/www.echocommunity.org.

Cavani, L., Ciavatta, C., & Gessa, C. (2003). Identification of organic matter from peat, leonardite and lignite fertilizers using humification parameters and electrofocusing. Bioresour Technology, 86, 45-52.

Dalvand, M., Solgi, M., & Khaleghi, A.R. (2018). Effects of foliar application of humic acid and drought stress on growth and physiological characteristics of marigold (Tageterecta). Soil and Plant Interactions (Journal of Science and Technology of Greenhouse Culture), 2(34), 67-79.

Davoodifard, M., Habibi, D., & Davoodifard, F. (2012). Effects of salinity stress on membrane stability, chlorophyll content and yield components of wheat inoculated with plant growth promoting bacteria and humic acid. Iranian Journal of Agronomy and Plant Breeding, 2(8), 76-81. (In Persian).

Delfine, S., Togenetti, R., Desiderio, E., & Alivino, A. (2005). Effect of foliar application of N and humic acids on growth and yield of durum wheat. Agronomy for Sustainable Development, 25, 183-191.

Dursun, A., Guvenc, I., & Turan, M. (2002). Effects of different levels of humic acid on seedling growth and macro and micronutrient contents of tomato and eggplant. Acta Agronomy Botanica, 56, 81-88.

Erkossa, T., Stahr, K., & Tabor, G. (2002). Integration of organic and inorganic fertilizers: Effect on vegetable productivity. Ethiopian Institute of Agricultural Research, 82, 247-256.

Fan, H.X., Wang, W., Sun, X., Li, Y., Sun, X., & Zheng, C. (2014). Effects of humic acid derived from sediments on growth, photosynthesis and chloroplast ultra structure in chrysanthemum. Scientia Horticultura, 177, 118-123.

Guillen, M.D., & Manzanos, M.J. (2002). Study of the volatile composition of an aqueous oak smoke preparation. Food Chemistry, 79, 283-292.

Guvence, I., Dursun, A., Turan, M., Tuzel, Y., Burrage, S.W., Bailey, B.J., Gul, A., Smith, A.R., & Tuncay, O. (1999). Effect of different foliar fertilizers on growth, yield and nutrient content of lettuce and crisp lettuce. Acta Horticulturae, 491, 247-252.

Haghighi, M., Kafi, M., & Fang, P. (2012). Photosynthetic activity and N metabolism of lettuce as affected by humic acid. International Journal of Vegetable Science, 18, 182-189.

Harp, S.M., Kerven, G.L., Edwards, D.G., & Ostatek-Boczynski, Z. (2000). Characterisation of fulvic and humic acids from leaves of Eucalyptus camaldulensis and from decomposed hay. Soil Biochemical, 32, 1331-1336.

Heidari, M., Reza Miri, H., & Minaie, A. (2015). Activities of antioxidant enzymes and biochemical compounds of borage plant (Borago officinalis) in response to drought stress treatments and humic acid. Journal of Environmental Stresses in Crop Sciences, 2(6), 159-170.

Heidarzadeh, A., & Modarres-Sanavy, S.A.M. (2021). Effects of application and type of amino acids on the activity of antioxidant enzymes, proline content and seed yield of lentil (Lens culinaris Medik.). Plant Productions, 44(3), 381-394. (In Persian).

Heidarzadeh, A., Modarres-Sanavy, S.A.M., & Mokhtassi-Bidgoli, A. (2021). Changes in yield and essential oil compositions of Dracocephalum kotschyi boiss. in response to azocompost, vermicompost, nitroxin, and urea under water deficit stress. Journal of Soil Science and Plant Nutrition, 22, 896-913.

Izadi, Z., Asnaashari, M., & Ahmadvand, G.H. (2009). The effect of drought stress on yield, proline, soluble sugars, relative water content and the essential oil of peppermint (Mentha piperita). Iranian Horticultural Science and Technology, 10(3), 223-234. (In Persian).

Kaya, M., Atak, M., Khawar, K., Ciftei, C.Y., & Ozcan, S. (2014). Effect of pre-sowing seed treatment with zinc and foliar spray of humic acids on yield of cowpea. International Journal of Agriculture & Biology, 7(6), 875-878.

Kheiry, A., Tori, H., & Mortazavi, N. (2017). Effects of drought stress and jasmonic acid elicitors on morphological and phytochemical characteristics of peppermint (Mentha piperita L.). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 33(2), 268-280. (In Persian).

Lotfi, M., Abbaszadeh, B., & Mirza, M. (2014). The effect of drought stress on morphology, proline content and soluble carbohydrates of tarragon (Artemisia dracunculus L.). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 30(1), 19-29. (In Persian).

Moghbeli, T., & Arvin, M.J. (2014). Effect of seed preparation with application of growth regulators on germination, growth and yield melon fruit. Journal Production and Processing of Agricultural and Horticultural Products, 4(14), 23-33.

Mozafari, S., Khorasani Nejad., S., & Ghorgin Shabankareh, H. (2017). The effect of irrigation regimes and the application of humic acid on some of the physiological and biochemical characteristics of purpura herb in greenhouse conditions. Journal of Crop Improvement, 19(2), 401-416. (In Persian).

Mungkunkamchao, T., Kesmala, T., Pimratch, S., Toomsan, B., & Jothityangkoon, D. (2013). Wood vinegar and fermented bioextracts: Natural products to enhance growth and yield of tomato (Solanum lycopersicum L.). Horticultural Science and Technology, 154, 66-72.

Muscolo, A., Sidari, M., & Nardi, S. (2013). Humic substance: Relationship between structure and activity. Deeper information suggests univocal findings. Journal of Geochemical Exploration, 129, 57-63.

Nardi, S., Pizzeghello, D., Muscolo, A., & Vianello, A. (2002). Physiological effects of humic substances on higher plants. Soil Biology and Biochemistry, 34, 1527-1536.

Niakan, M., Khavarnezhad, R.A., & Rezai, M.B. (2003). The effect of different amounts of fertilizer NPK on fresh and dry weight, leaf and oil content of Mentha piperitae L. Journal of Medicinal and Aromatic Plant Research of Iran, 20, 131-148. (In Persian).

Omid Beigi, R. (2012). Processing of Medicinal Plant. Astan Ghods Razavi. (In Persian).

Omid Baigi, R. (2009). Production and Processing of Medicinal Plants (Vol. 2). Astan Quds Razavi. (In Persian).

Perez-Murcia, M.D., Moral, R., Moreno-Caselles, J., Perez-Espinosa, A., & Paredes, C. (2006). Use of composted untreated waste municipal in growth media for broccoli. Journal of Bioresource and Technology, 97,123-130.

Rahi, A.R., Davodifard, M., Azizi, F., & Habibi, D. (2012). Investigating the effects of different amounts of humic acid and studying the process of response curves in species (Dactylis glomerata). Journal of Agriculture and Plant Breeding, 8(3), 15-28.

Rajinder, S.D. (1987). Glutahione status and protein synthesis during drought and subsequent dehydration in Torula rulis. American Society of Plant Physiologists, 83, 816-819.

Rostami, G.H., Moghadam, M., Saeedi Poya, E., & Ajdanian, L. (2018). Effect of humic acid foliar application on some morpho-physiological and biochemical characteristics of green mint (Mentha spicata L.) under drought stress. Environmental Stresses in Crop Sciences, 12(1), 95-110.

Sabzevari, S., & Khazaee, H. (2009). Effect of spraying of different humic acid levels on growth characteristics, performance and wheat performance of pishtaz cultivars (Triticum aestivum L.). Journal of Agricultural Ecology, 1(2), 53-63.

Sangwan, N.S., Farooqi, A.H.A., Shabih, F., & Sangwan, R.S. (2001). Regulation of essential oil production in plants. Plant Growth Regulation, 34, 3-21.

Sanjari Mianjye, M., Cirrus Mehr, A., &, Fakhery, B. (2015). Effect of drought stress on some physiological characteristics of Hibiscus sabdarifa. Journal of Crop Improvement, 17(2), 403-414. (In Persian).

Sharif, M., Riaz, A., Khattak, M., & Sarir, M. (2002). Effect of lignitic coal derived humic acid on growth of maize Plants. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 33, 3567-3580.

Smirnoff, N. (1993). The role active oxygen in the response of plants to water deficit and desiccation. New Phytologist, 125, 27-28.

Tiilikkala, K., Fagernas, L., & Tiilikkala, J. (2010). History and use of wood pyrolysis liquids as biocide and plant protection product. The Open Agriculture Journal, 4, 111-118.

Yamato, M., Okimori, Y., Wibowo, I.F., Anshori, S., & Ogawa, M. (2006). Effects of the application of charred bark of Acacia mangium on the yield of maize, cowpea and peanut, and soil chemical properties in South Sumatra, Indonesia. Soli Science and Plant Nutrition, 52, 489-495.

Yatagai, M., & Unrinin, G. (1989). Germination and growth regulation effects of wood vinegar components and their homologs on plant seeds - acids and neutrals. Mokuzai Gakkaishi, 35, 564–571.

Yuan, T., Wang, J., Sun, X., Yan, J., Wang, Z., & Niu, J. (2017). Effect of combined application of humic acid and nitrogen fertilizer on nitrogen uptake, utilization and yield of winter wheat. Chinese Journal of Eco-Agriculture, 3, 74-82.

Zulkarami, B., Ashrafuzzaman, M., Husni, M.O., & Razi Ismail, M. (2011). Effect of pyroligneous acid on growth, yield and quality improvement of rock melon in soilless culture. Australian Journal of Crop Science, 5(12), 1508-1514.