Effect of humic and salicylic acids spraying on some morphological characteristics, yield and yield components of sorghum (Sorghum bicolor L.) in different levels of irrigation

مقدمه

در محیط ­های طبیعی و شرایط زراعی، گیاهان بارها در معرض تنش­های محیطی قرار می­گیرند و یکی از مهم‌ترین مشکلات بخش کشاورزی در مناطق خشک و نیمه‌خشک، تنش خشکی است (Kafi et al., 2009). افزایش بیش از حد تنش ناشی از کمبود آب، متابولیسم گیاه را تغییر می‎دهد و با بر هم زدن تعادل هورمونی، منجر به افزایش تولید و تجمع انواع گونه­های فعال اکسیژن در گیاه می­شود (Shi et al., 2007). سازش گیاهان به تنش خشکی، نتیجه تغییر بسیاری از مکانیزم‎های مورفولوژیکی، فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی است که منجر به تغییراتی در سرعت رشد گیاه، هدایت روزنه‎ای، سرعت فرآیند فتوسنتز و فعالیت‎های آنزیمی می‎شود (Khalafallah & Abo Ghalia, 2008). در شرایط تنش خشکی، کاهش آماس سلولی، اولین فرایند زیستی است که رخ می‎دهد و فعالیت­های وابسته به آن از جمله توسعه برگ و طویل شدن ریشه، به‌شدت تحت ‎تأثیر منفی کمبود آب قرار می‎گیرند. رشد و توسعه سلول، فرایندی وابسته به تورژسانس (فشار آماس) و بسیار حساس به کمبود آب می­باشد؛ در نتیجه، کاهش حجم سلول ناشی از فشار آماس، پاسخ اولیه گیاه به کمبود آب می­باشد (Del Amor & Del Amor, 2007). شهرستان گناباد در منطقه اقلیم خشک و بیابانی حاشیه کویر قرار دارد و دمای آن در بعضی از روزهای سال به 50 درجه سانتی‎گراد می‎رسد و به علت خشکسالی‎های پی در پی، با محدودیت‎های شدید منابع آبی روبرو است (Behniafar et al., 2010)؛ بنابراین یافتن راهکارهای بوم‎سازگاری که کارآیی مصرف آب در گیاهان مختلف را بهبود بخشد، ضروری به‌نظر می‎رسد. از آن‌جا که در گذشته، استفاده از کودهای شیمیایی جهت بهبود خصوصیات رشدی گیاهان، پیامدهای نامطلوب و سوء زیست‎محیطی از جمله آلودگی آب، خاک و ایجاد مشکلات عمده برای موجودات زنده و سلامت انسان­ها بر جای گذاشته است، در سال­های اخیر، استفاده از کودهای طبیعی فاقد اثرات مخرب زیست‎محیطی­ جهت بهبود کمیت و کیفیت محصولات زراعی و باغی و به‌عنوان یک راه­کار مؤثر در افزایش عملکرد محصولات، رواج یافته است.

از جمله کودهای طبیعی، انواع اسیدهای آلی می­باشند. اسیدهای آلی از طریق بهبود خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک و به دلیل داشتن ترکیبات هورمونی، بر کیفیت محصولات کشاورزی و افزایش عملکرد، تأثیر به‎سزایی دارند. اسید هیومیک یکی از انواع اسیدهای آلی است که منجر به افزایش تحمل گیاه به تنش­های محیطی (تنش خشکی) می‎شود و از طریق ایجاد پیوند با مولکول­های آب، مانع تبخیر آب از بستر کشت شودمی‌شود و همچنین از طریق افزایش جذب عناصر غذایی (نیتروژن، کلسیم، فسفر، منگنز، روی، آهن و مس)، سبب افزایش رشد اندام­های هوایی و بهبود عملکرد محصولات زراعی و باغی می‎شود (Harper et al., 2000). نتایج حاصل از تحقیقات پژوهشگران در خصوص تأثیر اسید هیومیک بر خصوصیات رشدی گیاهان حاکی از آن است که کاربرد آن به‌صورت برگی و خاکی در اکثر گیاهان، تأثیر مثبت بر کمیت و کیفیت محصولات دارد و موجب افزایش عملکرد شده است که از این طریق، آستانه تحمل گیاهان به تنش­های محیطی را افزایش می­دهد (Yildirim et al., 2007; Karakurt et al., 2009; El-Nemr et al., 2012). محلول‎پاشی 200 میلی‎گرم اسید هیومیک در لیتر در باقلا (Vicia faba L.)، عملکرد دانه را به میزان قابل‎توجهی نسبت به تیمار شاهد افزایش داد (Roudgarnezhad et al., 2018). تعداد غلاف در بوته، عملکرد دانه و پروتئین نخود (Cicer arietinum L.) در اثر کاربرد پنج کیلوگرم اسید هیومیک در هکتار و نانو کود آهن و روی، به‎ترتیب 69/78، 54/65 و 5/84 درصد نسبت به تیمار شاهد افزایش یافت (Veisi et al., 2018).

یکی دیگر از سازوکارهای مقابله با تنش خشکی، استفاده از ترکیب فنلی اسید سالیسیلیک می­باشد. این ترکیب فنلی، جزو تنظیم‎کننده‎های رشد گیاه محسوب می‌شود و در تعدیل برخی فرآیندهای فیزیولوژیکی نظیر فتوسنتز، هدایت روزنه­ای، تعرق و جذب و انتقال عناصر نقش محوری دارد. همچنین در پاسخ به تنش­های غیر زنده (محیطی) به‌عنوان پیام مولکولی نقش مهمی را ایفا می­کند و از این طریق، منجر به افزایش مقاومت گیاه در برابر تنش خشکی می­شود و اثرات مثبت آن بر جوانه‎زنی، رشد و عملکرد و اجزای عملکرد گیاهان مختلف گزارش شده است (Senaranta et al., 2000: Ghai et al., 2002). نتایج مطالعه انجام شده روی گیاه سیر (Allium sativum) نشان داد که کاربرد اسید سالیسیلیک در شرایط تنش خشکی، سبب افزایش معنی­دار سطح برگ و وزن خشک اندام­های هوایی و کلروفیل شد
(Arvin et al., 2011). محلول‎پاشی دو غلظت نیم و یک میلی‎مولار اسید سالیسیلیک در لوبیا قرمز (Phaseolus vulgaris L.) باعث بهبود شاخص‎های درصد نسبی آب، میزان کلروفیل نسبی و کلروفیل فلورسانس برگ در شرایط تنش شوری در مقایسه با گیاهان شاهد شد (Khoshbakt et al., 2012). محلول‎پاشی اسید سالیسیلیک با غلظت 7/0 میلی‎مولار در گیاه نخود، منجر به افزایش معنی‎دار وزن صد غلاف و صد دانه، مقدار پروتئین محلول کل و عملکرد بوته نسبت به شاهد شد (Madah et al., 2006).

سورگوم به لحاظ میزان تولید و اهمیت غذایی، پنجمین غله جهان است و غالباً از آن برای خوراک دام استفاده می‎شود و حدود 30 تا 35 درصد از محصول آن برای تولید اتانول مورد استفاده قرار می‎گیرد (Liu et al., 2013). سطح زیر کشت انواع سورگوم در ایران، حدود 40 هزار هکتار گزارش شده است
(Azari Nasrabad et al., 2016).

از آن‌جا که یکی از مهم‌ترین مسائل و مشکلات بخش کشاورزی در ایران تنش خشکی می­باشد به‌نظر می­رسد که  کاربرد نهاده‎های اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک بتواند تا حدودی اثر منفی تنش کمبود آب را در گیاه سورگوم کاهش دهد و باعث بهبود عملکرد آن شود. بنابراین این پژوهش با هدف شناخت و بررسی اثر محلول‎پاشی اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک بر برخی خصوصیات کمی گیاه سورگوم تحت تنش خشکی در شرایط گناباد در استان خراسان رضوی انجام شد.

مواد و روش‎ها

این پژوهش در سال زراعی 96-1395 در مزرعه‌ تحقیقاتی مجتمع آموزش عالی گناباد با عرض جغرافیایی 34 درجه و 20 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 58 درجه و 45 دقیقه شرقی و ارتفاع 1060 متر از سطح دریا، متوسط بارندگی سالیانه 142 میلی‎متر و متوسط حرارت سالیانه 2/17 درجه سانتی‎گراد[1] به‌صورت کرت‌های دو بار خرد‌شده و در قالب طرح پایه‌ بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار انجام شد. سه سطح آبیاری شامل آبیاری کامل، قطع آبیاری از مرحله‎ی گلدهی تا انتهای فصل رشد و قطع آبیاری از مرحله پر شدن دانه تا انتهای فصل رشد در کرت‌های اصلی، محلول‎پاشی اسید هیومیک در دو سطح صفر و مقدار شش لیتر در هکتار در کرت‎های فرعی و محلول‎پاشی اسید سالیسیلیک در دو سطح صفر و یک میلی‎مولار در کرت‎های فرعی فرعی قرار گرفتند. ابعاد کرت‌های اصلی 16 در سه  متر، ابعاد کرت‌های فرعی هشت در سه متر و ابعاد کرت‎های فرعی فرعی چهار در سه متر در نظر گرفته شد.

قبل از شروع آزمایشات مزرعه‌ای و به‌منظور تعیین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک، نمونه‌برداری از عمق صفر تا 30 سانتی‌متری خاک انجام گرفت (جدول 1). به‎منظور حفظ پایداری خاک و برای آماده‌سازی زمین، تنها عملیات دیسک‎زنی با تأکید بر خاکورزی حداقل در نظر گرفته شد و کلیه مراحل بعدی توسط کارگر و با بیل دستی انجام شد. برای سهولت در اعمال تیمارهای قطع آبیاری، بین بلوک‎ها یک متر فاصله و برای هر بلوک آزمایشی، یک لوله آبیاری و پساب جداگانه در نظر گرفته شد.

بذرهای سورگوم با منشا توده­ گناباد، اواسط اردیبهشت‎ماه 1396 در ردیف‌هایی به فاصله 40 سانتی‌متر و با فاصله­ روی ردیف هشت سانتی متر از یکدیگر کشت شدند. اولین آبیاری بلافاصله پس از کاشت و آبیاری‌های بعدی تا قبل از اعمال تیمارهای آبیاری به فاصله هر هفت روز یک‌بار به روش نشتی انجام شد. قطع آبیاری از مرحله گلدهی در تاریخ 23 مردادماه و قطع آبیاری از مرحله پر شدن دانه در تاریخ 14 شهریورماه اعمال شد و تا انتهای فصل رشد ادامه یافت. کاربرد اسید هیومیک (به‎صورت محلول‎پاشی و به میزان شش لیتر در هکتار) و اسید سالیسیلیک (به‎صورت محلول‎پاشی و به میزان یک میلی‎مولار) در دو نوبت در مراحل شش تا هفت برگی و قبل از گلدهی انجام شد. محلول‎پاشی به هنگام غروب آفتاب و توسط پمپ دستی (با حجم پاشش یک لیتر در دقیقه) به‎صورت یکنواخت در سطح کرت‎های موردنظر انجام صورت گرفت. اسید هیومیک مورد استفاده، منشأ صد در صد طبیعی داشت و فرمولاسیون آن به شکل پودر قابل حل در آب و  استخراج شده از معادن کشور آلمان بود (جدول 1).

جدول 1- خصوصیات خاک، اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک مورد استفاده.

Table 1- Characteristics of used soil, humic acid and salicylic acid.

نام آیوپاک[2] اسید سالیسیلیک، 2- هیدروکسی بنزوئیک اسید است که مشخصات آن در جدول 1 آورده شده است. برای رسیدن به تراکم مناسب (30 بوته در مترمربع)، عملیات تنک پس از رسیدن گیاه به مرحله­ چهار برگیانجام گرفت . به­منظور کنترل علف‌های‌هرز، سه نوبت وجین دستی (به‌ترتیب 15، 30 و 45 روز پس از کاشت) انجام شد. برای آماده‌سازی زمین و در طول دوره­ رشد، هیچ‌گونه علف‌کش، آفت‌کش و قارچ‌کش شیمیایی استفاده نشد. در اواخر فصل رشد و با آغاز مرحله­ رسیدگی دانه­ها و خشک شدن اندام­ هوایی گیاه، یک‎دهم مترمربع از هر کرت به‌طور تصادفی انتخاب و صفاتی نظیر ارتفاع بوته، تعداد پنجه در بوته، وزن خشک اندام هوایی، تعداد دانه در بوته و وزن هزار دانه اندازه‌گیری شدند.‌ برای اندازه‎گیری ارتفاع بوته، از خط‎کش استفاده شد و برای تعیین وزن خشک اندام هوایی، بوته‎ها به مدت 48 ساعت در آون در دمای 72 درجه سانتی‎گراد قرار گرفتند و سپس وزن آن‌ها با استفاده از ترازوی دیجیتالی با دقت یک‌صدم گرم برآورد شد و وزن هزار دانه نیز با استفاده از ترازوی دیجیتالی با دقت یک‌هزارم گرم تعیین شد. جهت تعیین عملکرد دانه، عملکرد زیستی و شاخص برداشت، پس از حذف اثر حاشیه‎ای، بوته­های باقیمانده سطح کرت­های آزمایشی برداشت شدند و وزن خشک کل و دانه آن‌ها تعیین شد. شاخص برداشت از نسبت عملکرد دانه به عملکرد زیستی ضرب در 100 به‌دست آمد.

برای تجزیه­ واریانس و تحلیل آماری داده‌های آزمایش، از نرم‌افزار SAS Ver. 9.1 و Excel Ver. 14 استفاده شد. مقایسه­ میانگین‌ها در سطح احتمال پنج درصد و توسط آزمون چنددامنه‌ای دانکن آن‌جام شد.

نتایج و بحث

ارتفاع بوته

نتایج تجزیه واریانس (جدول 2) نشان داد که اثرات ساده سطوح مختلف آبیاری و محلول‎پاشی اسید هیومیک و ‎پاشی اسید سالیسیلیک و اثرات متقابل دوگانه آبیاری و اسید هیومیک و اثرات سه‎گانه آبیاری، اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک بر ارتفاع بوته معنی‎دار بود.

جدول 2- تجزیه واریانس برخی خصوصیات کمی سورگوم تحت تأثیر محلول‎پاشی اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک در شرایط تنش خشکی

Table 2. Analysis of variance of some sorghum quantitative characteristics affected by humic acid and salicylic acid spraying under drought stress condition

*، ** و ns: به‎ترتیب معنی‎دار در سطح احتمال پنج و یک درصد و عدم‎تفاوت معنی‎دار.

*, ** and ns: Significant at 5% and 1% of probability levels and non-significant, respectively.

نتایج مقایسه میانگین اثرات متقابل سه‌گانه نشان داد که بیشترین ارتفاع بوته (207 سانتی‎متر) به سطح آبیاری کامل در شرایط کاربرد اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک تعلق و کمترین ارتفاع بوته (77 سانتی‎متر) در تیمار قطع آبیاری از مرحله پر شدن دانه و در شرایط عدم کاربرد اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک مشاهده شد (جدول 3). با توجه به محدود بودن رشد گیاه سورگوم، انتظار می‌رفت که ارتفاع بوته در شرایط قطع آبیاری از مرحله گلدهی و پر شدن دانه، تفاوت معنی‎داری نداشته باشد، ولی به‌نظر می­رسد که کاهش ارتفاع بوته با قطع آبیاری از مرحله پر شدن دانه، حاکی از گرمای بیش از حد هوا و  کمبود آب در شرایط تنش خشکی باشد، زیرا در این شرایط، کاهش آماس سلول شدت یافته و به‌تبع آن رشد و تقسیم سلول­ها نیز کاهش می­یابد و در نتیجه کاهش کمیت و کیفیت اجزای رشد رویشی را در گیاه موجب می­شود (Rahimizadeh et al., 2010). از طرف دیگر، کاهش اندازه اندام­های رویشی به دلیل محدود شدن رشد و تقسیم سلول­ها در شرایط تنش خشکی، منجر به کاهش تولید و انتقال مواد فتوسنتزی به سمت اندام­های زایشی در شرایط تنش کم‌آبی می‌شود و کاهش عملکرد گیاه را در پی دارد؛ بنابراین اولین تأثیر محسوس تنش خشکی با کاهش ارتفاع گیاه مشخص می­شود (Dursun et al., 2002). رشد اندام­های رویشی و زایشی به‌شدت تحت تأثیر آب و عناصر غذایی می­باشد (Dursun et al., 2002)؛ بنابراین، اسید هیومیک احتمالاً با کلات کردن عناصر ضروری در خاک، منجر به افزایش جذب توسط گیاه شده و احتمالاً با تعدیل و اصلاح دانه‎بندی خاک از طریق نقش پلیمرهای اسید هیومیک در جذب ذرات معدنی خاک به یکدیگر و تشکیل گرانول درشت، ساختار مناسب و فضای بیشتری برای نفوذ هوا و آب فراهم شده و از این طریق، آثار تنش خشکی کاهش یافته است (Bronick & lal, 2005; Sebastiano et al., 2005; Salehi et al., 2010; ). همچنین بهبود رشد گیاه در شرایط کاربرد اسید سالیسیلیک را می­توان به افزایش تقسیم سلولی در مریستم راسی گیاهچه نسبت داد. در راستای نتایج پژوهش حاضر، Saburi et al. (2017) اذعان داشتند که کاربرد اسید هیومیک با غلظت 300 میلی­گرم در لیتر و در شرایط آبیاری صد درصد ظرفیت زراعی، منجر به افزایش ارتفاع بوته در گیاه دارویی مرزه (Satureja hortensis L.) شد. در پژوهشی دیگر مشخص شد که استفاده از اسید هیومیک، منجر به افزایش صفات رویشی و عملکرد گوجه‌فرنگی (Lycopersicon esculentum Mill.) شد (Veronica et al., 2010). بررسی اثر اسید سالیسیلیک بر صفات مورفولوژیک گیاه ذرت (Zea mays L.) نشان داد که کاربرد آن، منجر به افزایش ارتفاع گیاه شد (Hussein et al., 2007). همچنین Baiat et al. (2012) گزارش کردند که ارتفاع گیاه نخود، تحت‎تأثیر کاربرد دو میلی مولار اسید سالیسیلیک در شرایط تنش شوری افزایش یافت.

جدول 3- مقایسه میانگین برخی خصوصیات کمی سورگوم تحت تأثیر اثرات متقابل سطوح مختلف آبیاری و محلول‎پاشی اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک

Table 3. Mean comparisons of interaction effect of different levels of irrigation and humic acid and salicylic acid spraying on some quantitative characteristics of sorghum.

* در هر ستون، میانگین‎های دارای حداقل یک حرف مشترک، در سطح احتمال پنج درصد، با یکدیگر تفاوت معنی‎داری ندارند.

* In each column, means followed by the same letters are not significantly different at 5% probability level.

تعداد پنجه در بوته

تعداد پنجه در بوته، تحت‎تأثیر معنی‎دار کلیه اثرات ساده و متقابل دوگانه و سه‎گانه عوامل قرار گرفت (جدول 2). بررسی اثر تنش مقطعی و محلول‎پاشی اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک نشان داد که کاربرد این دو اسید در سطح قطع آبیاری از مرحله گلدهی و پر شدن دانه، اثر مثبتی بر تعداد پنجه در بوته گذاشت (جدول 3). به‌طورکلی، نتایج گویای این است که کاربرد اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک منجر به افزایش تعداد پنجه در بوته گیاه سورگوم شد. به‌نظر می­رسد که گیاه در شرایط تنش خشکی در تلاش است تا از طریق حفظ آب از مرحله گلدهی، رشد رویشی خود را کاهش دهد؛ بنابراین این امر باعث کاهش تعداد پنجه در بوته شد. تعداد غلاف در بوته، عملکرد دانه و پروتئین نخود در اثر کاربرد پنج کیلوگرم در هکتار اسید هیومیک و نانو کود آهن و روی، به‎ترتیب 69/78، 54/65 و 5/84 درصد نسبت به تیمار شاهد افزایش یافت (Veisi et al., 2018). کاربرد 450 میکرومولار اسید سالیسیلیک، باعث افزایش عملکرد، شاخص برداشت، تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف و وزن صد دانه لوبیا چشم‌بلبلی نسبت به تیمار شاهد شد (Azhdar Afshari et al., 2016).

تعداد دانه در خوشه

اثرات ساده عوامل مورد بررسی و اثرات متقابل دوگانه سطوح مختلف آبیاری و محلول‎پاشی اسید هیومیک و اثرات متقابل سه‎گانه آبیاری، محلول‎پاشی اسید هیومیک و محلول‎پاشی اسید سالیسیلیک، تعداد دانه در خوشه را به‎طور معنی‎داری تحت‎تأثیر قرار داد (جدول 2). بررسی نتایج اثرات سه‌گانه حاکی از آن بود که محلول‎پاشی با مواد طبیعی، منجر به افزایش تعداد دانه در خوشه شد و به‌خصوص در سطح آبیاری کامل، محلول‎پاشی اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک، بیشترین تعداد دانه در خوشه را تولید کرد. کمترین تعداد دانه در خوشه نیز در تیمار قطع آبیاری از مرحله پر شدن دانه و عدم کاربرد اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک با متوسط 1003 دانه در خوشه مشاهده شد که البته در همین سطح آبیاری، کاربرد همزمان اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک، افزایش نه درصدی تعداد دانه در خوشه را در پی داشت (جدول 3). به‌نظر می­رسد که تنش خشکی، احتمالاً از طریق کاهش فشار آماس، رشد و تقسیم سلولی، منجر به کاهش رشد رویشی از جمله سطح برگ در گیاه شده و از آن‌جا که برگ­ها بخش اصلی فتوسنتز کننده هستند، به‌نظر می‎رسد در این شرایط، مواد فتوسنتزی کمی تولید شده است و به‌تبع آن، رشد بخش­های مختلف گیاه مختل شده است. در این آزمایش، دلیل اصلی کاهش تعداد دانه در خوشه را می‎توان به کاهش مواد فتوسنتزی تولید شده در شرایط تنش کم‌آبی نسبت داد. از این ‌رو، استفاده از مواد طبیعی از جمله تیمار اسید سالیسیلیک و اسید هیومیک در شرایط تنش کمبود آب، احتمالاً از طریق تأثیرگذاری بر فتوسنتز و شاخص­های رشد گیاهی، منجر به بهبود عملکرد و اجزای عملکرد در گیاه شده است (Bideshki et al., 2010). در پژوهشی گزارش شد که کاربرد 200 میلی­گرم در لیتر اسید هیومیک، موجب افزایش تعداد گل و دانه در بوته گیاه همیشه‌بهار (Calendula officinalis L.) شد (Mohammadipour et al., 2012). همسو با نتایج این پژوهش، Sarir et al. (2005) گزارش کردند که کاربرد (200 تا300 گرم در هکتار) اسید هیومیک، منجر به افزایش 20 و 25 درصدی عملکرد دانه و عملکرد ماده خشک در ذرت نسبت به تیمار شاهد شد. در پژوهشی دیگر و پس از بررسی اثر کاربرد اسید هیومیک بر تعداد بذر در ردیف و طول بلال ذرت گزارش شد که استفاده از این کود، منجر به بهبود خصوصیات گفته شده شد (Ghorbani et al., 2009). سایر بررسی­ها، اثر مثبت تیمار اسید سالیسیلیک بر افزایش تحمل تنش خشکی در گیاهانی مانند لوبیا و ماش (Vigna radiata L.) در شرایط تنش خشکی گزارش شد (Senaranta et al., 2000; Nezhad et al., 2014). نتایج حاصل از Rezai et al. (2014) نشان داد که کاربرد اسید سالیسیلیک در شرایط تنش خشکی بر گیاه دارویی سیاهدانه (Nigella sativa L.) منجر به بهبود عملکرد و اجزای عملکرد در آن شد که با یافته­های این پژوهش مطابقت دارد.

وزن هزار دانه

همان‌طور که در جدول 2 مشاهده می‎شود، اثرات متقابل سطوح مختلف آبیاری با محلول‎پاشی هر یک از نهاده‎های اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک و همچنین اثرات متقابل سه‎گانه عوامل بر وزن هزار دانه معنی‎دار بود. با بررسی اثر سطوح مختلف آبیاری و محلول‎پاشی با مواد طبیعی بر وزن هزار دانه مشخص شد که کاربرد همزمان اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک، علاوه بر افزایش وزن هزار دانه در سطح آبیاری کامل، منجر به کاهش اثرات تنش خشکی شد، به‌طوری‌که وزن هزار دانه در شرایط استفاده همزمان از این دو کود، در هر یک از شرایط تنش مقطعی در مراحل گلدهی و پر شدن دانه، به‎ترتیب 24 و 35 درصد بیشتر از تیمار شاهد بود (جدول 3). کمترین وزن هزار دانه (26/10 گرم) در تیمار قطع آبیاری از مرحله پر شدن دانه و عدم کاربرد اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک به‌دست آمد (جدول 3)؛ این مسئله گویای آن است که حساس‎ترین مرحله رشدی گیاه سورگوم به تنش خشکی، مرحله پر شدن دانه بود که کاربرد اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک توانست اثرات منفی این تنش را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد. به‌طورکلی نتایج حاصل از این پژوهش گویای آن است که در سطوح مختلف آبیاری، استفاده از تیمار اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک، احتمالاً از طریق بهبود جذب و انتقال مواد غذایی، منجر به افزایش خصوصیات کمی گیاه شد؛ ازاین‌رو تولید و انتقال مواد فتوسنتزی به‌سوی بذرها افزایش یافت و موجب افزایش وزن هزار دانه در شرایط حاکم شد. تنش خشکی از طریق کاهش فتوسنتز در گیاه و تولید مواد فتوسنتزی حاصل از آن و از سوی دیگر با تسریع فرآیند رسیدن دانه­ها، منجر به کاهش وزن هزار دانه می­شود (Amiri et al., 2011). افزایش کارایی جذب آب و بهبود فعالیت­های آنزیمی ناحیه­ی رایزوسفر ریشه با کاربرد اسید هیومیک، می­تواند اثر مثبتی بر رشد و نمو گیاه داشته باشد و در نتیجه وزن هزار دانه را تحت تأثیر قرار دهد (Canellas et al., 2002). همسو با نتایج این پژوهش Chamani et al. (2017) اذعان داشتند که کاربرد اسید هیومیک در شرایط تنش محیطی، منجر به افزایش (5/6 درصد) وزن هزار دانه در گیاه گندم (Triticum aestivum L.) نسبت به عدم کاربرد آن شد. در پژوهشی دیگر نتایج نشان داد اثر متقابل آبیاری و اسید هیومیک بر صفت وزن هزار دانه گندم معنی­دار بود، به‌گونه‌ای که کاربرد 300 میلی­گرم در لیتر اسید هیومیک باعث افزایش وزن هزار دانه در شرایط آبیاری کامل شد (Tarfi et al., 2019).

عملکرد دانه

عملکرد دانه تحت‎تأثیر اثرات ساده سطوح مختلف آبیاری، محلول‎پاشی اسید هیومیک و ‎پاشی اسید سالیسیلیک قرار گرفت و اثرات متقابل دوگانه آبیاری و محلول‎پاشی اسید هیومیک و اثرات متقابل سه‎گانه آبیاری، محلول‎پاشی اسید هیومیک و ‎پاشی اسید سالیسیلیک نیز بر عملکرد دانه تأثیر معنی‎داری داشت (جدول 2). بیشترین عملکرد دانه (2839 کیلوگرم در هکتار) در تیمار محلول‎پاشی همزمان اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک در تیمار آبیاری کامل به‌دست آمد و به‌خصوص محلول‎پاشی با اسید سالیسیلیک، اثر زیادی در بهبود عملکرد دانه داشت (جدول 3). به‌نظر می­رسد که کاربرد اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک، قدرت تحریک رشد گیاه را در شرایط حاکم متعادل ساخته و منجر به افزایش عملکرد دانه در گیاه سورگوم شد. در برخی از پژوهش­ها نیز تأثیر مثبت اسید هیومیک در افزایش عملکرد دانه گزارش شده است. نتایج پژوهشی در گیاه جو (Hordeum vulgare L.) نشان داد کاربرد اسید هیومیک، منجر به افزایش عملکرد دانه شد (Ayuo et al., 1996). آزمایشی که توسط Ghadimian et al. (2018) روی لوبیا قرمز انجام شد نشان داد که حداکثر عملکرد دانه، در تیمار محلول‎پاشی با اسید هیومیک مشاهده شد که با نتایج این آزمایش همسویی داشت.

عملکرد زیستی

اثر سطوح مختلف آبیاری بر عملکرد زیستی معنی‎دار بود و بین کاربرد و عدم‎کاربرد اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک، تفاوت معنی‎داری وجود داشت و کاربرد همزمان این دو اسید آلی، عملکرد زیستی را تحت‎تأثیر قرار داد (جدول 2). بیشترین (12467 کیلوگرم در هکتار) و کمترین (4660 کیلوگرم در هکتار) عملکرد دانه به‎ترتیب در شرایط آبیاری کامل و قطع آبیاری از مرحله پر شدن دانه به‌دست آمد (شکل 1).

نتایج نشان داد که بیشترین عملکرد زیستی (11525 کیلوگرم در هکتار) در شرایط کاربرد همزمان اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک و کمترین آن (6071 کیلوگرم در هکتار) در شرایط عدم استفاده از این دو کود  به‌دست آمد (شکل 2).

شکل 1- عملکرد زیستی سورگوم تحت تأثیر سطوح مختلف آبیاری.

Figure 1. Biological yield of sorghum affected by different levels of irrigation.

شکل 2- عملکرد زیستی سورگوم، تحت تأثیر اثرات متقابل محلول‎پاشی اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک

Figure 2. Biological yield of sorghum affected by interaction effect of humic and salicylic acids spraying

به‌طورکلی نتایج این پژوهش نشان داد که تلفیق مواد طبیعی، باعث افزایش عملکرد زیستی گیاه سورگوم شد، اما مقدار این پارامتر در شرایط تنش خشکی کاهش یافت. به‌نظر می‎رسد که در شرایط تنش خشکی، آب و مواد غذایی به میزان کافی در اختیار گیاه قرار نگرفته است و در نتیجه عملکرد زیستی سورگوم کاهش پیدا کرده است. نتایج سایر پژوهش­ها نیز گویای این است که کاهش میزان زیست­توده به دلیل کمبود آب در شرایط تنش خشکی، منجر به کاهش عملکرد محصول شده است و در نتیجه میزان ماده تجمع یافته در گیاه کاهش یافته است (Shekari, 2001). همسو با نتایج این پژوهش، Labid et al. (2009) گزارش کردند که تنش خشکی در ارقام مختلف نخود تونسی، منجر به کاهش عملکرد زیستی آن شد. نتایج پژوهشی دیگر نشان داد که اثر تنش خشکی و کاربرد اسید هیومیک و اثرات متقابل آن‌ها بر عملکرد زیستی معنی­دار بود به‌طوری‌که کاربرد اسید هیومیک به‌صورت محلول‎پاشی، با ایجاد شرایط مطلوب برای افزایش نیتروژن در گیاه، منجر به افزایش 50% عملکرد زیستی گیاه نخود شد (Haghparast et al., 2012).

شاخص برداشت

سطوح مختلف آبیاری و محلول‎پاشی اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک به‎طور معنی‎داری بر شاخص برداشت تأثیر داشت و اثرات متقابل دوگانه آبیاری و محلول‎پاشی اسید هیومیک و اثرات متقابل سه‎گانه عوامل بر شاخص برداشت معنی‎دار بود (جدول 2). نتایج اثرات متقابل سه‎گانه نشان داد که بیشترین شاخص برداشت در تیمار تنش خشکی و عدم کاربرد اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک به‌دست آمد (جدول 3)، به‌گونه‌ای که به‌نظر می‎رسد که کاربرد اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک، رشد رویشی را بیشتر از رشد زایشی تحت‎تأثیر قرار داده است. بنابراین در این پژوهش، بالا بودن شاخص برداشت در تیمار قطع آبیاری از مرحله پر شدن دانه، حاکی از آن است که گیاه در این سطح آبیاری، احتمالاً تحت تنش خشکی بیشتری قرار گرفته است و برای مقابله با تنش بیشترین توان خود را صرف رشد زایشی کرده است و رشد رویشی خود را کاهش داده است تا عملکرد مطلوبی را در این شرایط اتخاذ کند. German & teran (2006) در پژوهش خود اذعان داشتند که تنش خشکی به‌طور قابل‌توجهی منجر به کاهش شاخص برداشت در گیاه لوبیا شد. Rai et al (2007) در پژوهش خود بیان کردند تنش خشکی، میزان شاخص برداشت را نسبت به آبیاری کامل کاهش داد و قرار گرفتن گیاه در دوره­ رشد زایشی در معرض تنش خشکی به مدت طولانی، منجر به افزایش شاخص برداشت در گیاه شد، زیرا احتمالاً گیاه در این مرحله، فرآیند انتقال مجدد مواد ذخیره شده در دوره­ رشد رویشی را به سمت دانه افزایش داده است که منجر به افزایش این پارامتر در گیاه شده است.

با توجه به نتایج ضرایب همبستگی صفات در این پژوهش (جدول 4)، مشاهده شد که تمام صفات در سطح احتمال یک درصد، همبستگی مثبت و معنی­دار با یکدیگر داشتند، اما نتایج حاکی از آن است که علی‎با وجود همبستگی مثبت و معنی‎دار کلیه صفات (به جز صفت شاخص برداشت) با عملکرد دانه، میزان این همبستگی در صفات عملکرد زیستی و تعداد دانه در خوشه، بیشتر از سایر صفات بود و در نتیجه افزایش عملکرد دانه در شرایط کاربرد نهاده‎های بوم‎سازگاری همچون اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک که توانسته بودند عملکرد زیستی و تعداد دانه در خوشه را بهبود دهند (جدول 3)، منطقی به‌نظر می‎رسد. همچنین ویژگی تعداد دانه در خوشه با ارتفاع بوته بیشترین همبستگی مثبت و معنی­دار را داشت.

جدول 4- ضرایب همبستگی بین صفات مورد مطالعه در  سورگوم، تحت­تأثیر محلول‎پاشی اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک در شرایط تنش خشکی

Table 4. Correlation coefficients between studied traits in sorghum affected by humic acid and salicylic acid spraying in different drought stress conditions

**: معنی‌دار در سطح احتمال یک درصد.

**: Significant at 1% of probability level.

نتیجه‎گیری کلی

بر اساس نتایج حاصل از این آزمایش می­توان عنوان کرد که اگر چه تنش خشکی بر خصوصیات مورفولوژیک و عملکرد و اجزای عملکرد گیاه سورگوم اثر منفی داشت، ولی کاربرد همزمان از اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک در هر دو شرایط قطع آبیاری از مرحله گلدهی و پر شدن دانه، منجر به تخفیف این اثرات نامطلوب شد، به‎طوری‎که بیشترین ارتفاع بوته، تعداد پنجه در بوته، تعداد دانه در بوته، وزن هزار دانه و عملکرد دانه در هر یک از سطوح آبیاری مورد مطالعه زمانی به‎دست آمد که مزرعه با محلول‎پاشی شش لیتر اسید هیومیک در هکتار و یک میلی‎مولار اسید سالیسیلیک سکپاشی شد و با وجود تأثیر مثبت کاربرد توأم اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک در کلیه سطوح آبیاری، مقدار عددی صفات ارتفاع بوته، تعداد پنجه در بوته، تعداد دانه در بوته، وزن هزار دانه و عملکرد دانه و زیستی در شرایط قطع آبیاری از مرحله گلدهی، بیشتر از مقدار این صفات در شرایط قطع آبیاری از مرحله پر شدن دانه بود. در شرایط آبیاری کامل و قطع آبیاری از مرحله گلدهی، کاربرد جداگانه اسید هیومیک در کلیه صفات (بجز عملکرد زیستی)، تأثیر بیشتری در بهبود صفات نسبت به کاربرد جداگانه اسید سالیسیلیک داشت و در شرایط قطع آبیاری از مرحله پر شدن دانه در اکثر صفات (بجز ارتفاع بوته و تعداد دانه در بوته)، تفاوت معنی‎داری بین کاربرد جداگانه اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک وجود نداشت. به‌طورکلی به‌نظر می‎رسد که کاربرد اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک توانست احتمالاً از طریق کاهش اثرات منفی تنش مقطعی، صفات رویشی و عملکرد گیاه را بهبود بخشد؛ بنابراین استفاده همزمان از این نهاده‎ها تحت شرایط تنش خشکی در کشت و کار گیاه سورگوم توصیه شودمی‌شود.

REFERENCES

1. Amiri, A., Parsa, S. R., Nezami, M. & Ganjeali, A. (2011). The effects of droght stress at different phenological stages on growth indices of chickpea (Cicer arietinum ) in greenhouse condition. Iranian Journal of Pulses Research, 1, 69-84.
2. Arvin, M. J., Beidshki, A., Kramt, B. & Maghsodi, K. (2011). The study salicylic acid (SA) role in contrast with drought stress by affecting on morphological and physiological parameters in garlic plant. In: Proceeding of 7th Iranian Horticultural Science Congress, Isfahan Industrial University. Iranian 4-7 September 2011. (In Persian)
3. Ayuo, M., Hernandez, T., Garcia, C. & Pascual, J. A. (1996). Stimulation of barley growth and nutrient absorption by humic substances originating from various organic materials. Bioresource Technology, 57, 251-257.
4. Azari Nasrabad, A., Mousavi Nik, S. M., Galavi, M., Siroosmehr, A. & Beheshti, S. A. (2016). Evaluation of water stress at different growth stages on yield, its components, cell membrane stability and leaf relative water content of grain sorghum (Sorghum bicolor Moench) genotypes. Environmental Stresses in Crop Sciences, 9(3), 217-228. (In Persian)
5. Azhdar Afshari, M., Shekari, F., Afsahi, K. & Azikhani, R. (2016). Effect of florial applied salicylic acid on dry weight, harvest index, yield and yield components of cowpea (Vigna unguiculata) under water deficit stress. Environmental Stress Crop Science, 9(1), 51-58. (In Persian)
6. Baiat, H., Nemati, S.H., Tehranifar, A., Vahdati, N. & Salahvarzi, A. (2012). Effect of salicylic acid on growth and ornamental properties of Petunia hybrida under salinity stress. Journal of Science and Technology of Greenhouse Culture, 3(11), 43-50. (In Persian)
7. Bayat, S., Sepehri Zare, A., Abyaneh, H. & Abdollahi, M. R. (2010). Effect of salicylic acid and paclobutrazol on some growth characteristics and yield of maize in conditions of drought stress. Journal of Crops Ecophysiology, 2, 34-41. (In Persian)
8. Behniafar, A., Habibi Nokhandan, M. & Dolati, R. (2010). The drought effects on Gonabad central basin water resources (period 1986-2006). Journal of Physical Geography, 3(7), 53-66. (In Persian)
9. Bideshki, A. & Arvin M. (2010). Effect of salicylic acid (SA) and drought stress on growth, bulb yield and allicin content of garlic (Allium sativum ) in field. Plant Ecophysiol, 2, 73-79.
10. Bronick, C. J. & Lal, R. (2005). Soil structure and management. A review. Geoderma, 124, 3-22.
11. Canellas, L. P., Facanha, A. Q., Olivares, F. L. & Facanha, A. R. (2002). Humic acids isolated from earthworm compost enhance root elongation, lateral root emergence, and plasma membrane H-ATPase activity in maize roots. Plant Physiology, 130, 1951-1957.
12. Del Amor, M. A. & Del Amor, F. M. (2007). Response of tomato plants to deficit irrigation under surface or subsurface drip irrigation. Journal of Applied Horticulture, 9, 97-100.
13. Dursun, A., Guvenc, I. & Turan, M. (2002). Effects of different levels of humic acid on seedling growth and macro and micronutrient contents of tomato and eggplant. Acta Agronomy Botanica, 56, 81-88.
14. El-Nemr, M. A., El-Desuki, M., El-Bassiony, A. M. & Fawzy, Z. F. (2012). Response of growth and yield of cucumber plants (Cucumis sativus) to different foliar applications of humic acid and bio-stimulators. Australian Journal of Basic and Applied Sciences, 6, 630-637.
15. German, C. & Teran, H. (2006). Selection for drought resistance in dry bean landrace and cultivars. Crop Science, 46, 2111-2120.
16. Ghadimian, T., Madani, H. & Gamarian, M. (2018). Investigation of the effect of irrigation cessation and foliar application of humic acid on some agricultural, physiological and qualitative characteristics of red bean cultivar Iranian Bean Research Journal, 8(2): 141-154. (In Persian)
17. Ghai, N., Setia, R. C. & Setia, N. (2002). Effect of paclobutrazol and salicylic acid on chlorophyll content, hill activity and yield components in (Brescia napus ) (Cv. GSL-1). Phytomorphol, 52, 83-87.
18. Ghorbani, S., Khazaee, H. R., Kafi, M. & Banayan Aval, M. (2009). Effect of humic acid application in water of irrigation on yield and yield components of (Zea mays) Agroecology, 2, 123-131. (In Persian)
19. Haghparast, M., Maleki Farahani, S., Massoud Sinki, J. & Zarei, Q. (2012). Reduce the negative effects of drought stress on chickpeas by using humic acid and seaweed extract. Journal of Crop Production in Environmental Stress, 4(1), 59-71. (In Persian)
20. Harper, S. M., Kerven, G. L., Edwards, D. G. & Ostatek-Boczynski, Z. (2000). Characterization of fulvic and humic acids from leaves of Eucalyptus camaldulensis and from decomposed hay. Soil Biology and Biochemistry, 32, 1331-1336.
21. Hussein, M. M., Balbaa, L. K. & Gaballah, M. S. (2007). Salicylic acid and salinity effects on growth of maize plants. Research Journal of Agriculture and Biological Sciences, 3, 321-328.
22. Kafi, M., Borzoi, A., Salehi, M., Kamandi, A., Masoumi, A. & Nabati, J. 2009. Physiology Environmental tensions in the plants. Jihad Publications of Mashhad University. (In Persian)
23. Karakurt, Y., Unlu, H., Unlu, H. & Padem, H. (2009). The influence of foliar and soil fertilization of humic acid on yield and quality of pepper. Acta Agriculturae Scandinavica Section B–Soil and Plant Science, 59, 233-237.
24. Khalafallah, A. A. & Abo Ghalia H. H. (2008). Effect of arbuscular mycorrhizal fungi on the metabolic products and activity of antioxidant system in wheat plants subjected to short-term water stress, followed by recovery at different growth stages. Journal of Applied Sciences Research, 4(5), 559-569.
25. Khoshbakt, D., Ramin, A. A. & Baghbanha, M. R. (2012). Possible reduction of the effect of salinity on bean (Phaseolus vulgaris) with application of salicylic acid. Journal of Crop Production, 2, 189-199. (In Persian)
26. Labid, N. H., Mahmoudi, M., Dorsa, I. & Salman, E. (2009). Assessment of inter varietal differences in drought tolerance in chickpea using both nodule and plant traits as indicator. Journal of Plant Breeding and Crop Science, 4, 80-86.
27. Liu, L., Maier, A., Klocks, N., Yan, S., Rogers, D., Tesso, T. & Wang, D. (2013). Impact of deficit irrigation on sorghum physical and chemical properties and ethanol yield. American Society of Agriculture and Biological Engineers Journal, 56(4), 1541-1549.
28. Madah, S. M., Fallahian, F., Sabbaghpour, S. H. & Chelebian, F. (2006). Effect of Salicylic acid on yield, yield components and anatomical structure of Cicer arietinum Journal of Sciences, 62, 61-70. (In Persian)
29. Mehrabian Moghaddam, N., Arvin, M. J., Khajueenejad, Gh. & Maghsudi, K. (2011). Effect of salicylic acid on growth and seed and forage yield of maize in conditions of drought stress in farm. Journal of Seed Plant Production, 27, 41-55. (In Persian)
30. Mohammadipour, E., Golchin, A., Mohammadi, J., Negahdar, N. & Zarchini, M. (2012). Effect of humic acid on yield and quality of marigold (Calendula officinalis ). Annals of Biological Research, 3, 5095-5098.
31. Nasiri, S., Azizi, M. & Aroui, H. (2013). Studying the effect of humic acid and yeast (Saccharomyses cerevisiae) on morphological and phytochemical characteristics of European borage (Borago officinalis L.) under two levels of manure. Ferdowsi University of Mashhad. Mashhad. MSc thesis. (In Persian)
32. Nawaz, F., Ahmad, R., Waraich, E. A., Naeem, M. S. & Shabbir R. N. (2012). Nutrient uptake, physiological responses, and yield attributes of wheat (Triticum aestivum ) exposed to early and late drought stress. Journal of Plant Nutrition, 35, 961-974.
33. Nezhad, T. S., Mobasser, H. R., Dahmardeh, M. & Karimian, M. (2014). Effect of foliar application of salicylic acid and drought stress on quantitative yield of mungbean (Vigna radiata ). Journal of Novel Applied Science, 3(5), 512-515.
34. Rahimizadeh, M., Kashani, A., Zare Fizabady, A., Madani, H. & Soltani, E. (2010). Effect of micronutrient fertilizers on sunflower growth and yield in drought stress condition. Journal of Crop Production, 3(1), 57-72. (In Persian)
35. Rai, y., Moghsi, N. & Seeyd Sharifi, R. (2007). Effect of irrigation and plant density on grain yield and yield components in chickpea. Iranian Journal of Crop Science, 9, 381-371.
36. Rezai-e Chiane, A. & Pirzad, A. (2014). The effect of salicylic acid on yield, yield components and black seed oil (Nigella sativa ) in conditions of water stress. Iranian Journal of Field Crops Research, 12(3), 427-437. (In Persian)
37. Roudgarnezhad, S., Sam Deliri, M., Mousavi Mirkalaei, A. A. & Neshaee Moghaddam, M. (2018). The effect of spraying humic acid on some morphological and physiological traits of bean (Vicia faba). Journal of Iranian Plant Ecophysiology Research, 13(49), 33-44. (In Persian)
38. Saburi, F., Cyrus Mehr, A. & Night wolf, H. (2017). Effect of irrigation regimens and humic acid foliar application on some morphological and physiological characteristics of safflower ( horrtensis). Iranian Plant Biology Journal, 9(34), 13-24.
39. Salehi, B., Bagherzadeh, A. & Ghasemi, M. (2010). The effect of organic matter and humic acid on growth characteristics, yield, and three varieties of tomato (Lycopersicon esculentum ). Journal of Agroecology, 2(4), 640-647. (In Persian)
40. Sarir, M. S., Sharif, M., Zeb, A. & Akhlaq, M. (2005). Influence of different levels of humic acid application by various methods on the yield and yield components of maize. Sarhad. Journal of Agriculture, 21, 75-81.
41. Sebastiano, D., Roberto, T., Ersilio, D. & Arturo, A. (2005). Effect of foliar application of N and humic acids on growth and yield of durum wheat. Journal of Agricultural Research, 25, 183191.
42. Senaranta, T., Ouchell, D., Bunn, E. & Dixon, K. (2000). Acetyl salicylic acid (aspirin) and salicylic acid induce multiple stress tolerance in bean and tomato plants. Plant Growth Regulator, 30, 157-161.
43. Shekari, F. (2001). Evaluation of common bean characters to drought stress tolerance. Final Report of Research Project of Institute of Agricultural Physiology and Biotechnology of Zanjan University.
    (In Persian)
44. Shi, Q., Ding, F., Wang, X. & Wei, M. (2007). Exogenous nitric oxide protect cucumber roots against oxidative stress induced by salt stress. Plant Physiology and Biochemistry, 45, 542-550.
45. Shoghian, M. & Rouzbahani, A. (2016). Effect of salicylic acid spraying on morpho-physiological characteristics, yield and yield components of bean in conditions of drought stress. Crop Physiology Journal, 9(34), 131-147. (In Persian)
46. Tarfi, F. & Shokooh Far, A. (2019). The effect of humic acid on yield, and yield components and physiological characteristics of wheat in low irrigation conditions. Quarterly Journal of Plant Crop Science, 9(2), 122-131.
47. Veisi, A., Pasari, B. & Rakhzadi, V. (2018). The effect of humic acid and micronutrient nanofertilizers on the response of rainfed chickpea in autumn cultivation. Crop Physiology Journal, 10(40), 93-110.
    (In Persian)
48. Veronica, M., Eva, B., Angel-Maria, Z., Elena, A., Maria, G., Marta, F. & Jose´-Maria, G. M. (2010). Action of humicacid on promotion of cucumber shoot growth involves nitrate-related changes associated with the root-to-shoot distribution of cytokinins. Polyamines and mineral nutrients. Journal of Plant Physiology, 167, 633-642.
49. Yildirim, E. (2007). Foliar and soil fertilization of humic acid affect productivity and quality of tomato. Acta Agriculturae Scandinavica Section B-Soil and Plant Science, 57, 182-186.
50. Yousefi Rad, M. & Masoumi Zavvarian, A. (2017). Effect of humic acid and mycorrhiza on morphological characteristics and nutrient concentration of bean. Journal of Iranian Plant Ecophysiology Research, 12, 92-102. (In Persian)

[1]. اطلاعات هواشناسی از اداره هواشناسی شهرستان گناباد اخذ شده است

[2]. ^{IUPAC Name}