Effect of corm transfer date and maternal corm weight on qualitative traits and yield of saffron in Jiroft condition

مقدمه

زعفران با نام علمی Crocus sativus L. از خانواده زنبقی (Iridaceae) و یکی از قدیمی­ترین و گران­ترین ادویه­های دنیا به­شمار می­رود (Winterhalter & Straubinger, 2000). این گیاه دارای بیش از 150 ترکیب فرار و معطر و همچنین بسیاری از ترکیبات غیرفرار فعال کارتنوئیدی از قبیل زئازانتین، لیکوپن و آلفا و بتا کاروتن­های مختلف است. زعفران غنی از ترکیبات فنولی با فعالیت آنتی­اکسیدانی است (Goli et al., 2012). کروسین، پیکروکروسین و سافرانال، مهم­ترین ترکیبات زعفران هستند که به ترتیب مسئول رنگ، مزه و بو می­باشند (Fernández, 2004). مقدار این ترکیبات اصلی برای بیان کیفیت زعفران به­کار می­رود؛ مقادیر بیشتر این ترکیبات نشان­دهنده کیفیت بالای زعفران است. کیفیت و کمیت زعفران تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله شرایط محیطی قرار می­گیرد (Gresta et al., 2009; Maggi et al., 2011).  از جمله عوامل تأثیرگذار بر صفات کمی و کیفی زعفران می­توان به مدیریت زراعی از قبیل تاریخ کاشت و اندازه بنه اشاره کرد؛ به‌طوری‌که Ghobadi et al. (2015) در مقایسه چهار تاریخ کاشت، تاریخ کاشت خرداد ماه را نسبت به دیگر زمان­ها برتر دانستند و گزارش کردند که در این تاریخ، عملکرد و وزن خشک کلاله به‌طور چشم­گیری افزایش می­یابد. در آزمایشی با بررسی شش تاریخ کاشت مشخص شد که تاریخ کاشت­های 15 خرداد و 15 تیر، با تأثیرات مثبت بر اجزای عملکرد و عملکرد کلاله، بهترین تاریخ کاشت بودند و تاریخ کاشت 15 مهر، با تأثیر منفی بر عملکرد و اجزای عملکرد کلاله، پایین­ترین رتبه را به‌خود اختصاص داد (Amirnia et al., 2014). Gresta et al  (2009) در تحقیقی مشاهده کردند که میزان گلدهی و عملکرد زعفران به دو عامل دما و رطوبت خاک بستگی دارد که دو عامل اصلی تعیین کننده عملکرد کلاله هستند. دمای پایین‌تر خاک، منجر به افزایش عملکرد گل زعفران می‌شود. Aghazadeh et al (2012) تاریخ کاشت اواخر شهریور ماه با عمق کاشت 20 سانتی­متر را از لحاظ عملکرد در مقایسه با مهر ماه در شهرستان ماکو برتر دانستند.

 عوامل دیگری غیر از تاریخ کاشت نیز بر عملکرد و کیفیت کلاله زعفران تاثیرگذار هستند. در آزمایش Omidbeigi et al. (2003) مشخص شد که از مهم‏ترین دلایل پایین بودن میانگین تولید در واحد سطح در کشور ما، طولانی بودن دوره بهره‏برداری از مزارع و به‌دنبال آن، تقسیم بی رویه و ریز شدن بنه‏ها و کشت بنه‏های ریز فاقد قدرت گل‌آوری است و همچنین نتایج آن‏ها مشخص کرد که بیش از 50 درصد بنه‏های هفت، نه، 11، 13 و 15 گرمی‏، شانس گل‌آوری دارند و تعدادی از بنه‏های درشت، بجای یک گل، دو، سه و یا چهار گل و بنه‏های 15 گرمی،‏حتی پنج گل نیز تولید می‏کنند. این محققین ثابت کردند که از طریق درجه‌بندی و کاشت بنه‏های درشت می‏توان در همان سال اول، به محصولی رسید که کشاورزان سنتی در سال سوم به بعد به آن دست می‏یابند و از این طریق، در وقت و منابع مالی کشاورز صرفه جویی می‌شود. پژوهش­گران دیگر نیز اظهار داشتند که روند تشکیل بنه­های دختری زعفران، اساساً وابسته به اندازه بنه­های مادری می­باشد
(Feizi et al., 2015). در پژوهشی گزارش شد که افزایش اندازه بنه زعفران، وزن گل تازه، تعداد گل در واحد سطح و طول کلاله را به طور معنی­داری افزایش داد (Alipoor Miandehi et al., 2013). همچنین در پژوهش دیگری مشخص شد کلیه اجزای گل و تعداد بنه دختری با استفاده از بنه‌های مادری بزرگتر نسبت به بنه‌های کوچک، به‌طور معنی‌داری افزایش یافت (Bekhradiyaninasab et al., 2020).

پژوهش­گران دیگری تایید نمودند که کاهش در اندازه بنه، باعث محدود شدن گل‏دهی می‏شود (Molina et al., 2005). Bekhradiyaninasab et al.  (2020) وجود همبستگی مثبت بین وزن بنه و پتانسیل گلدهی زعفران را تایید نمودند. بنه­های 20 گرم به بالا، از بالاترین تعداد چند گلی برخوردار بودهند و بیشترین تعداد بنه های دختری تولید شده با 2555000 عدد در هکتار، از بنه­های سنگین (بیش از 24 گرم) به‌دست آمد (Mollafilabi et al., 2013). با توجه به بررسی­های صورت گرفته، تاکنون مطالعه­ای در ارتباط با اثرات توأم تاریخ کاشت و اندازه بنه بر صفات کیفی گزارش نشده است، اما در مطالعات مختلف، ارتباط بین صفات کیفی و عملکردی زعفران بررسی شده است. Gresta et al. (2009) گزارش کردند که همبستگی منفی بین کروسین و پیکروکروسین با تعداد گل وجود دارد و همچنین همبستگی مثبت و معنی­داری بین کروسین و پیکروکروسین با وزن خشک تک کلاله پیدا کردند، اما هیچ­گونه همبستگی بین کروسین و پیکروکروسین با وزن کل کلاله مشاهده نشد. Siracusa et al (2010) همبستگی مثبت و معنی­داری بین مقدار پیکروکروسین و وزن خشک تک کلاله پیدا کردند، همچنین گزارش کردند که همبستگی مثبت و معنی­داری بین وزن خشک تک کلاله و کروستین کل وجود دارد. این مطالعه، با هدف بررسی اثر تاریخ کاشت و وزن بنه بر ویژگی­های کیفی زعفران و عملکرد کلاله و ارتباط این صفات با یکدیگر انجام شد.

مواد و روش­ها

این آزمایش به‌صورت فاکتوریل اسپلیت پلات در زمان و در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار، در مزرعه تحقیقاتی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی جنوب استان کرمان، واقع در ایستگاه اسفندقه با طول جغرافیایی ''28 '42 °35، عرض جغرافیایی ''47 '08 °57 و ارتفاع 1717 متر از سطح دریا و به مدت دو سال (1397 و 1396) اجرا شد. متوسط بارندگی سالیانه در این منطقه، 210 میلی­متر و حداقل و حداکثر دما در طول سال به ترتیب به 10- و 42 درجه سانتی­گراد بود. آزمایش در طی دو سال بر روی بنه­های کشت شده در سال اول انجام شد. تیمارهای آزمایش، ترکیب سه تاریخ انتقال بنه (15 خرداد، 15 مرداد و 15 شهریور) و چهار وزن بنه (شش تا هشت، هشت تا 10، 12-10 و 20-12 گرم) بود. باتوجه به مطالعات قبلی و عملکرد بالای اکوتیپ تربت جام، بنه­ها از این منطقه تهیه شد (Alavi Siney et al., 2015). قبل از کشت، بنه‏های زعفران به دقت تمیز شدند و پوشش فیبری اضافی و خاک چسبیده به بنه‏ها جدا شد. سپس با استفاده از ترازویی با دقت یک صدم گرم؛ بنه‏ها وزن شدند و بر اساس میانگین وزن، به چهار گروه شش تا هشت، هشت تا 10، 10تا 12 و 20-12 گرم تقسیم شدند (متوسط وزن بنه­ها در گروه آخر، 16 گرم بود، به‌طوری‌که با تراکم 50 بنه در متر مربع در هر کرت، 4/2 کیلوگرم بنه کشت شد) و با استفاده از قارچ کش مانکوزب یک در هزار ضدعفونی شدند. قبل از اجرای آزمایش و برای تعیین خصوصیات فیزیکی وشیمیایی خاک، نمونه برداری از عمق صفر تا 30 سانتی­متر خاک انجام شد و قبل از کاشت، 50 تن کود گاوی کاملاً پوسیده در هکتار تا عمق 20 سانتی متر با خاک به‌طور کامل مخلوط شد.

کشت به‏صورت ردیفی انجام شد. طول هر کرت دو متر و عرض آن یک­و­نیم متر بود؛ فاصله بین ردیف­های کاشت 25 سانتیمتر و فاصله بنه­ها روی ردیف نیز هشت سانتیمتر (تراکم 50 بنه در متر مربع) در نظر گرفته شد. فاصله بین کرت­ها 100 سانتی­متر و بین هر تکرار، دو متر فاصله به‌عنوان راهرو و در نظر گرفته شد. بنه­ها در عمق 20 سانتی­متری کاشت شدند. آبیاری مزرعه در سه مرحله (ابتدای آبان، اواخر آذر و اواسط فروردین) به­صورت قطره­ای انجام شد و عملیات وجین علف­های‌هرز به‌صورت دستی و دو بار در اواخر آذر و اواسط اسفند انجام شد. صفات تعداد گل و عملکرد کلاله در واحد سطح در دو سال آزمایش اندازه‌گیری شد. پس از برداشت زعفران در پاییز سال 1396 و 1397، از کلاله­های خشک شده برای اندازه‏گیری و تعیین خصوصیات کیفی زعفران شامل کروسین، پیکروکروسین و سافرانال به­روش اسپکتروفوتومتری توسط دستگاه اسپکتروفوتومتر UV/VIS Lambda 25 و طبق روش استاندارد ملی زعفران ایران استفاده شد. روش اندازه‏گیری بدین شرح بود:

مقدار 50 میلی‏گرم از کلاله­های خشک شده هر کرت با ترازویی با دقت یک هزارم گرم در یک شیشه ساعت وزن شد و پس از انتقال به بالن ژوژه 100 میلی‏لیتری، 90 میلی‏لیتر آب مقطر به آن اضافه شد. محتویات بالن ژوژه به مدت 60 دقیقه بر روی همزن مغناطیسی با سرعت 1000 دور در دقیقه قرار داده شد. سپس بالن ژوژه تا خط نشانه با آب مقطر به حجم 100 رسید و پس از بستن در آن، خوب مخلوط شد تا محلول یکنواختی به‌دست آمد. دو میلی­لیتر از این محلول توسط پیپت برداشته شد و پس از رساندن به حجم 20 میلی­لیتر، بهم زده شد تا محلول یکنواختی به‌دست آید. این محلول، به‌سرعت و دور از نور، به‌وسیله کاغذ صافی، صاف شد. از آب مقطر به‏عنوان شاهد و تنظیم کننده اسپکتروفتومتر استفاده شد و سپس درصد ترکیبات شیمیایی زعفران بر اساس فرمول زیر محاسبه شد (ISIRI, 2012).

که در آن، A: میزان ترکیبات شیمیایی زعفران در طول موج­های مختاف برای ترکیبات مختلف (پیکروکروسین: جذب در طول موج 257 نانومتر، سافرانال: جذب در طول موج 330 نانومتر و کروسین: جذب در طول موج 440 نانومتر)، M: جرم نمونه زعفران (گرم) و H: میزان رطوبت و مواد فرار موجود در نمونه است

جدول 1- ویژگی­های فیزیکی و شیمیایی خاک محل اجرای آزمایش

Table1. Soil physiochemical properties of experimental site

تجزیه واریانس صفات مورد مطالعه، به‌صورت فاکتوریل اسپلیت پلات در زمان و در قالب طرح پایه بلوک­های کامل تصادفی در طی دو سال آزمایش و به‌صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه بلوک­های کامل تصادفی در هر سال و مقایسه میانگین­ها به روش آزمون چند دامنه­ای دانکن در سطح احتمال پنج صدم، با استفاده از نرم افزارSAS نسخه 4/9 انجام شد.

نتایج و بحث

تجزیه واریانس صفات کیفی بر اساس مشاهدات دو سال آزمایش نشان داد که اثر تمامی عوامل ساده و برهمکنش همه عوامل بر طعم (پیکروکروسین)، عطر (سافرانال)، رنگیزه (کروسین)، تعداد گل و عملکرد کلاله زعفران معنی­دار شد (جدول 2). این موضوع بیانگر تأثیرپذیری کیفیت و عملکرد کلاله از شرایط محیطی و عوامل مورد بررسی، به‌خاطر شرایط متفاوت در طی دو سال آزمایش بود. با توجه به معنی­دار شدن اثر متقابل عوامل مورد بررسی و سال، جهت بررسی دقیق‌تر روند تغییرات کیفیت کلاله، صفات مورد اندازه­گیری نتایج در دو سال به‌صورت جداگانه تجزیه و تفسیر شد.

سال اول (برداشت اول)

تجزیه واریانس در سال اول آزمایش نشان داد که اثر تاریخ انتقال بنه بر طعم، عطر، تعداد گل و عملکرد زعفران معنی­دار و  بر میزان رنگیزه آن غیر معنی­دار بود. همچنین اثر وزن بنه و اثر متقابل وزن بنه در تاریخ انتقال بنه بر تمامی صفات کیفی و کمی زعفران معنی­دار بود (جدول 3). نتایج مقایسه میانگین نشان داد که تاریخ‌های انتقال بنه خرداد و مرداد، از لحاظ مزه و عطر نسبت به شهریورماه بهتر بودند، ولی از لحاظ میزان کروسین اختلاف معنی­داری با یکدیگر نداشتند (جدول 4). این موضوع، بیانگر تأثیرپذیری کیفیت کلاله از زمان جابجایی بنه­ها بود. همچنین مشخص شد که تاریخ انتقال بنه­های خرداد و شهریور، از لحاظ تعداد گل و عملکرد در واحد سطح از تاریخ انتقال بنه مرداد برتر بودند (جدول 4)، به‌طوری‌که نتایج مقایسه میانگین نشان داد کلاله­های تاریخ انتقال بنه خرداد و مرداد، از لحاظ مزه و عطر نسبت به شهریور ماه برتری معنی­دار داشتند، ولی از لحاظ میزان کروسین هیچ اختلافی با یکدیگر نداشتند (جدول 4).

جدول 2- تجزیه واریانس صفات مورد مطالعه در زعفران تحت تأثیر تاریخ انتقال و وزن بنه بر اساس داده­های دو سال آزمایش

Table 2. Variance analysis of studied traits affected by corm transfer date and weight based on data of two years of experiment

^ns، ^** و ^*: به‌ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال یک و پنج درصد.

^*, ^** and ns: Significant at 5% and 1% of probability levels and non-significant, respectively.

جدول 3- تجزیه واریانس صفات کیفی و عملکردی زعفران در سال 1396

Table3. Variance analysis of qualitative traits and yield of saffron in 2017

^ns، ^** و ^*: به‌ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال یک و پنج درصد.

^*, ^** and ns: Significant at 5% and 1% of probability levels and non-significant, respectively.

جدول 4- مقایسه میانگین اثر تاریخ­های مختلف کاشت و وزن­های مختلف بنه بر صفات کیفی و کمی زعفران در سال 1396

Table 4. Mean comparision of the effects of different corm transfer date and size on qualitative traits and saffron yield in 2017

Corm weight (g)

حروف مشترک در هر ستون، نشان­دهنده اختلاف غیرمعنی­دار بین میانگین­ها در سطح احتمال پنج درصد می­باشد.

Data with the same letters in the same column are not significantly different at 5% of probability level.

این موضوع بیانگر تأثیرپذیری کیفیت کلاله از زمان جابجایی بنه­ها بود. همچنین مشخص شد که تاریخ انتقال بنه­های خرداد و شهریور از لحاظ تعداد گل و عملکرد در واحد سطح نسبت به تاریخ انتقال بنه مرداد برتری معنی­داری داشتند (جدول 4).

مقایسه میانگین وزن بنه در سال اول آزمایش آشکار کرد که بیشترین مقدار پیکروکروسین، به کلاله بنه­های با وزن 20-12 گرم تعلق داشت و بنه­های با وزن بیش از 10 گرم، بالاترین مقدار سافرانال را داشتند. مقایسه میانگین وزن بنه نشان داد که کلاله بنه­های بالای هشت گرم، کروسین بالاتری نسبت به گروه بنه­های شش تا هشت گرم داشتند؛ این مقدار بین 22 تا 33 درصد متغیر بود (جدول 4Error! Reference source not found.). همچنین مشخص شد که افزایش تعداد گل و عملکرد در واحد سطح را نیز در سال اول آزمایش بهبود می بخشد که این می تواند ناشی از پشتوانه بالای ذخیره­ای بنه­های درشت باشد.

جدول 5- مقایسه میانگین اثر متقابل تاریخ انتقال و وزن بنه بر صفات کیفی و کمی زعفران در سال 1396

Table 5. Mean comparision of the interaction effects of corm transfer date and size on qualitative traits and saffron yield in 2017

حروف مشترک در هر ستون، نشان­دهنده اختلاف غیرمعنی­دار بین میانگین­ها در سطح احتمال پنج درصد می­باشد.

Data with the same letters in the same column are not significantly different at 5% of probability level.

نتایج تحقیقات محققین حاکی از تأثیر معنی­دار تراکم بنه بر شاخص­های کیفی و وزن خشک زعفران بود، به­طوری‌که انتخاب تراکم مناسب بنه در زمان کاشت جهت استفاده مطلوب از منابع قابل دسترس را توصیه نموده­اند (Mohammad-Abadi et al., 2006). نتایج جدول 4 آشکار کرد که با افزایش وزن بنه از شش تا هشت به 20-12 گرم، صفات تعداد گل و عملکردکلاله افزایش یافت. برای صفات تعداد گل در متر مربع و عملکرد کلاله، بیشترین مقدار در وزن بنه 20-12 گرم به‌دست آمد. افزایش وزن بنه از شش تا هشت به بیش از 12 گرم، باعث افزایش 31 گل در متر مربع و 1400 گرم در هکتار کلاله خشک شد. با توجه به این موضوع، استفاده از بنه­های با وزن بیش از 12 گرم، نقش مهمی در افزایش عملکرد مزرعه زعفران در سال اول ایفا می‌کند. Amirnia et al (2014) نیز افزایش پنج و چهار برابری را به­ترتیب برای صفات عملکرد کلاله و تعداد گل گزارش کردند. بررسی میانگین اثر متقابل تاریخ انتقال و وزن بنه نشان داد که بهترین کیفیت از نظر طعم، رنگ و عطر، در کلاله تاریخ انتقال بنه خرداد با وزن بنه بیش از 10 گرم مشاهده شد. همچنین مقدار کروسین در کلاله تاریخ انتقال بنه­های 15 مرداد و 15 شهریور نیز زمانی که وزن بنه بالای 10 گرم بود، در گروه برترین­ها (a) قرار داشت (جدول 5).

بنابراین می­توان نتیجه گرفت که برای برداشت کلاله با کیفیت، بهترین زمان کاشت خردادماه بود، ولی تنها رعایت این مورد کفایت نمی­کند و باید به اندازه بنه هم توجه نمود. کلاله بنه­های بالای 10 گرم نسبت به بنه­های کمتر از 10 گرم، بالاترین مقدار پیکروکروسین، کروسین و سافرانال را داشتند. همچنین مشخص شد که بیشترین تعداد گل و عملکرد کلاله، در تاریخ انتقال بنه خرداد و وزن بنه 20-12 گرم به‌دست آمد و کمترین میزان از این لحاظ به تیمار تاریخ انتقال بنه مرداد و وزن بنه شش تا هشت گرم تعلق داشت و همچنین مشخص شد که تاریخ انتقال بنه مرداد با وزن بنه 12-10 گرم، از کمترین مقدار عملکرد در واحد سطح برخوردار بود و در گروه کمترین عملکرد قرار گرفت؛ بنابراین مشخص شد که تاریخ انتقال بنه، اهمیت ویژه­ای در بروز پتانسیل گل­آوری بنه­ها دارد. Ghobadi et al (2015) گزارش کردند که عملکرد در سال اول، بیشتر متأثر از اندازه بنه بود، اما چنانچه تاریخ انتقال بنه بسیار دیرتر از حد معمول باشد، تأثیر مطلوب اندازه بنه را نیز کاهش می­دهد که این موضوع نشان­دهنده اثرمتقابل اندازه در تاریخ انتقال بنه می­باشد.

بررسی ارتباط بین صفات کیفی و عملکرد در سال اول نشان داد که ارتباطی بین عملکرد و تعداد گل با صفات کیفی زعفران وجود ندارد. Naghdibadi et al (2013) با بررسی تیمارهای کود شیمیایی و زیستی بر خصوصیات کیفی زعفران گزارش کردند که از بین متابولیت­های کروسین، پیکروکروسین و سافرانال، تنها کروسین همبستگی مثبت و معنی­داری با طول کلاله و برگ دارد و هیچ­ رابطه­ای با سایر صفات نشان نمی­دهد. تعداد گل و عملکرد، همبستگی بسیار بالایی با یکدیگر نشان دادند که این نتایج با نتایج محققین دیگر همخوانی دارد (Baghalian et al., 2015; Ghobadi et al., 2015). نتایج نشان داد که همبستگی بسیار بالایی بین پیکروکروسین با سافرانال و کروسین وجود داشت (جدول 2). Baghalian et al (2015) همبستگی بسیار بالایی بین پیکروکروسین و سافرانال گزارش کردند، اما بین کروسین و دو جز دیگر یعنی پیکروکروسین و سافرانال نیافتند. رابطه مثبت بین پیکروکروسین و سافرانال را می­توان به­خاطر این حقیقت که سافرانال یک مشتق دگلیکوزیله شده حاصل از هیدرولیز پیکروکروسین است توجیه کرد (Fernandez, 2004). با توجه به نتایج می­توان اظهار کرد که کیفیت کلاله در سال اول، به سایر ویژگی­های گل ارتباطی ندارد، یعنی نمی­توان بر اساس میزان عملکرد، تعداد گل در واحد سطح و ویژگی­های کیفی کلاله را پیش­بینی نمود.

جدول 6- همبستگی بین صفات مورد مطالعه در سال 1396

Table 6. Correlation between studied traits in 2017

^ns، ^** و ^*: به‌ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال یک و پنج درصد.

^*, ^** and ns: Significant at 5% and 1% of probability levels and non-significant, respectively.

سال دوم (برداشت دوم)

تجزیه واریانس در سال دوم آزمایش نشان داد که اثر عامل تاریخ انتقال بنه بر رنگ، عطر، طعم، تعداد گل و عملکرد زعفران معنی­دار بود. همچنین اثر وزن بنه و اثر متقابل وزن و تاریخ انتقال بنه بر تمامی صفات متابولیت­های ثانویه زعفران معنی­دار بود، ولی بر صفات تعداد گل و عملکرد کلاله در واحد سطح معنی­دار نوبد (جدول 7). نتایج مقایسه میانگین نشان داد کلاله­های تاریخ انتقال بنه خرداد، از لحاظ رنگ (کروسین) نسبت به دو تاریخ انتقال بنه دیگر برتر بودند، ولی از لحاظ عطر (سافرانال) و طعم (پیکروکروسین)، کلاله­های تاریخ انتقال بنه مرداد از دو تاریخ کشت دیگر برتر بودند (جدول 8).

این موضوع نشان می­دهد که کیفیت کلاله­ها تابع تاریخ انتقال بنه بود، به‌طوری‌که تاریخ انتقال بنه­ خرداد با تولید گل و عملکرد بیشتر، کلاله­­های با کیفیت­تری از لحاظ رنگ تولید کرد و تاریخ انتقال بنه مرداد با تعداد گل و عملکرد کمتر، کلاله­های با طعم و عطر بهتری تولید کرد.

جدول 7- تجزیه واریانس صفات کیفی و کمی زعفران در سال1397

Table 7. Variance analysis of qualitative traits and yield of saffron in 2018

^ns، ^** و ^*: به‌ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال یک و پنج درصد.

^*, ^** and ns: Significant at 5% and 1% of probability levels and non-significant, respectively.

جدول 8- مقایسه میانگین اثرمتقابل تاریخ انتقال و وزن بنه بر صفات کیفی و عملکرد زعفران در سال 1397

Table 8. Mean comparision of the interaction effects of corm transfer date and size on qualitative traits and saffron yield in 2018

Corm weight (g)

حروف مشترک در هر ستون، نشان­دهنده اختلاف غیرمعنی­دار بین میانگین­ها در سطح احتمال پنج درصد می­باشد.

Data with the same letters in the same column are not significantly different at 5% of probability level.

نتایج همبستگی نشان داد که بین تعداد گل و عملکرد در واحد سطح همبستگی مثبت و کاملاً معنی­داری وجود داشت، ولی همبستگی معنی­داری بین تعداد گل و صفات کیفی (میزان پیکروکروسین، سافرانال و کروسین) مشاهده نشد (جدول 10). این موضوع نشان می­دهد که افزایش یا کاهش تعداد گل در واحد سطح، تأثیری در کیفیت زعفران تداشت، ولی عملکرد بشدت تابع این صفت بود. یافته­های سایر محققین نیز نشان می­دهد که هیچ­گونه همبستگی بین صفت تعداد گل با صفات کیفی وجود ندارد، ولی همبستگی مثبت و کاملاً معنی­داری با عملکرد کلاله وجود دارد (Lage &  Cantrell, 2009; Siracusa et al, 2010). در این آزمایش، همبستگی بین عملکرد و صفت کیفی کروسین نیز معنی­دار شد. Siracusa et al (2010) گزارش کردند که همبستگی مثبتی بین کروسین و عملکرد کلاله وجود دارد، ولی Gresta et al. (2009) همبستگی معنی­داری بین کروسین و پیکروکروسین با عملکرد کلاله پیدا نکردند. بررسی وزن بنه در سال دوم آزمایش نیز آشکار کرد که کلاله بنه­های مادری با وزن بالای 12 گرم، طعم و رنگ بیشتری نسبت به سایر گروه­های وزنی داشتند، ولی از لحاظ عطر، کلاله بنه­های بالای هشت گرم دارای بیشترین میزان بودند (جدول 8).

نتایج مقایسه میانگین برهمکنش تاریخ کشت و وزن بنه­ها در سال دوم آشکار نمود که بیشترین مقدار پیکروکروسین به­ترتیب مربوط به کلاله تاریخ انتقال بنه­های 15 شهریور و 15 خرداد در بنه­های مادری با وزن 20-12 گرم بود (جدول 9). جدول 7  نشان می­دهد که در تاریخ انتقال بنه 15 خرداد، تعداد گل و عملکرد بیشتری در واحد سطح تولید شد که این موضوع می­تواند ناشی از درشت­تر بودن وزن بنه­های دختری تولید شده باشد و این امر باعث بهتر شدن کیفیت کلاله­ها شده است.

Nazarian & Sahabi (2017) عنوان کردند که اثر عوامل زراعی در افزایش ترکیب پیکروکروسین، به روشنی مشخص نشده است، ولی می­توان افزایش گل­انگیزی و عملکرد گل زعفران را در بهبود کیفیت آن مؤثر دانست. همچنین مشخص شد که بیشترین میزان سافرانال، مربوط به کلاله­های تاریخ انتقال بنه 15 مرداد به همراه بنه­های مادری با وزن هشت تا 10 گرم بود که از این­حیث، با کلاله­های تاریخ انتقال بنه 15 شهریور و وزن بنه مادری 12-10 گرم تفاوت معنی­داری نداشت. احتمالاً در این تاریخ انتقال بنه،  شرایط محیطی و دمای بالای هوای مبدا و مقصد در زمان جابجایی بنه­ها، باعث شده است که بنه­های مادری، دچار تنش شوند و همه ویژگی­های بنه از جمله میزان سبز شدن تحت تأثیر قرار گیرد و بنه­ها به‌دلیل تنش وارد شده، بنه­های دختری ضعیف­تری تولید کنند که به دنبال آن، تعداد گل و وزن کلاله­ها کاهش یافت. در این آزمایش، همبستگی مثبت و معنی­داری بین میزان سافرانال و کروسین مشاهده شد (جدول 10)؛ کروسین یکی از اجزای اصلی تشکیل دهنده رنگ در زعفران است و محیط اثر قابل توجهی بر این صفت دارد (Baghalian et al., 2010).

جدول 9- مقایسه میانگین اثرمتقابل تاریخ انتقال و وزن بنه بر صفات کیفی و عملکرد زعفران در سال 1397

Table 9. Mean comparision of the interaction effects of corm transfer date and size on qualitative traits and saffron yield in 2018.

حروف مشترک در هر ستون، نشان­دهنده اختلاف غیرمعنی­دار بین میانگین­ها در سطح احتمال پنج درصد می­باشد.

Data with the same letters in the same column are not significantly different at 5% of probability level.

از آنجا که سافرانال، حاصل تجزیه پیکروکروسین می باشد (Fernandez, 2004) و همبستگی مثبتی با کروسین دارد، می­توان به بیان کرد که بنه­های با عملکرد پایین­تر، رنگ و عطر بیشتری تولید می­نمایند.

جدول 10- همبستگی میان صفات مورد مطالعه در سال 1397

Table 10. Correlation between studied traits in 2018

^ns، ^** و ^*: به‌ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال یک و پنج درصد.

^*, ^** and ns: Significant at 5% and 1% of probability levels and non-significant, respectively.

از لحاظ میزان کروسین کلاله­ها مشخص شد که تاریخ انتقال بنه 15 خرداد در وزن بنه­های بیش از 10 گرم و تاریخ انتقال بنه 15 شهریور در بنه­های مادری با وزن 20-12 گرم ،دارای بیشترین مقدار کروسین کلاله­ها بودند (جدول 9). با توجه به این‌که رابطه مثبت و معنی­داری بین ویژگی­های کیفی و ویژگی­های مرتبط با گل و کلاله وجود دارد (Baghalian et al., 2015)، می­توان این‌گونه عنوان نمود که تاریخ­های انتقال بنه در 15 خرداد و 15 شهریور، به‌دلیل تعداد بالای گل در واحد سطح که خود می­تواند ناشی از بنه­های دختری با وزن بالا باشد، باعث شده است که این تیمارها از لحاظ میزان کروسین نیز در رده بالاتری نسبت به تاریخ انتقال بنه در مرداد ماه قرار گیرند.

نتیجه‌گیری کلی

 با توجه به نتایج به‌دست آمده در این آزمایش، اثر تاریخ انتقال بنه در طی دو سال بر اکثر صفات معنی­دار بود، ولی وزن بنه در سال اول آزمایش، هم صفات کیفی و هم عملکرد را تحت تأثیر قرار داد، اما در سال دوم بر عملکرد و اجزای آن اثری نداشت. همچنین مشخص شد که در سال اول آزمایش، بین صفات کیفی و تعداد گل و عملکرد هیچ رابطه معنی­داری وجود نداشت، اما در سال دوم، عملکرد کلاله با میزان کروسین، همبستگی مثبت و معنی­داری نشان داد. مقایسه بین نتایج دو سال آزمایش نشان داد که میزان سافرانال و پیکروکروسین کلاله­ها در سال اول، بیشتر از سال دوم بود، اما میزان کروسین کلاله­ها در سال دوم آزمایش نسبت به سال اول بالاتر بود. در طی دو سال آزمایش، میزان پیکروکروسین و سافرانال کلاله­ها در تاریخ انتقال بنه در مرداد نسبت به دو تاریخ دیگر بیشتر بود و انتقال بنه در خرداد ماه، میزان کروسین کلاله بالاتری نسبت به تاریخ­های دیگر داشت. کمترین و بیشترین میزان متابولیت­های ثانویه در طی دو سال آزمایش، به‌ترتیب به بنه­های شش تا هشت و 20-12 گرم اختصاص داشت. استفاده از بنه­های 20-12 گرم، باعث تولید کلاله خشک بیشتر و با کیفیت بالا شد و بنه­های ریز، با وجود تولید عملکرد بالا در سال دوم، کمترین کیفیت را به‌خود اختصاص دادند؛ بنابراین برای تولید زعفران با عملکرد و کیفیت بالا (زعفران ممتاز)، استفاده از بنه­های مادری درشت (بالای 10 گرم) و کشت در خردادماه توصیه می‌شود.

سپاسگزاری

نگارندگان از سازمان جهاد کشاورزی جنوب استان کرمان که هزینه این پروژه را متقبل شدند و از زحمات همکاران ایستگاه تحقیقاتی اسفندقه کمال تشکر و قدردانی را دارند.

REFERENCES

1. Aghazadeh, R. & Hematzadeh, A. (2012). Effect of date, depth and spacing culture on saffron (Crocus sativus) vegetative and reproductive traits in Maco climatic condition. Agroecology Journal, 8(1), 1-10. (In Persian)
2. Alavi- Siney, S. M., Saba, J., Andalibi, B., Alavikia, S. S. & Azimi, M. R. (2015). Evaluation of saffron (Crocus Sativus L.) ecotypes diversity in Zanjan conditions. PhD. Thesis. Zanjan university. (In Persian)
3. Alipoor Miandehi, Z., Mahmodi, S., Behdani, M. & Sayyari, M. (2013). Effect of manure, bio-and chemical- fertilizers and corm size on saffron (Crocus sativus ) yield and yield components. Journal of Saffron Research, 1(2), 73-84. (In Persian)
4. Amirnia, R., Bayat, M. & Tajbakhsh, M. (2014). Effects of nano fertilizer application and maternal corm weight on flowering at some saffron (Crocus sativus) ecotypes. Turkish Journal of Field Crops, 19 (2), 158-168.
5. Baghalian, K., Shabani Sheshtamand, M. & Jamshidi, A. H. (2010). Genetic variation and heritability of agro-morphological and phytochemical traits in Iranian saffron (Crocus sativus) populations. Industrial Crops and Products, 31, 401–406.
6. Bekhradiyaninasab, A., Balouchi, H., Movahhedi Dehnavi, M. & Sorooshzadeh, A. (2020). Effect of benzyl aminopurine, phosphate solubilizing bio-fertilizers and maternal corm weight on the qualitative indices of saffron (Crocus sativus) flowers and cormlets in Yasouj region. Journal of Saffron Research, 8(1), 99-113. (In Persian)
7. Feizi, H., Seyyedi, S. M. & Sahabi, H. (2015). Effect of corm planting density, organic and chemical fertilizers on formation and phosphorus uptake of saffron (Crocus sativus) replacement corms during phonological stages. Journal of Saffron Agronomy and Technology, 2(4), 289-301. (In Persian)
8. Fernandez, J. A. (2004). Biology, biotechnology and biomedicine of saffron. Recent Research Developments in Plant Science, 2, 127–159.
9. Ghobadi, F., Ghorbani Javid, M. & Sorooshzadeh, A. (2015). Effects of corm transfer date and corm size on flower yield and physiological traits of saffron (Crocus sativus) under Varamin plain climatic conditions. Journal of saffron Agronomy and Technology, 2(4), 265-276.
10. Goli, S. A. H., Mokhtari, F. & Rahimmalek, M. (2012). Phenolic compounds and antioxidant activity from saffron (Crocus sativus ) Petal. Journal of Agricultural Science, 4(10), 175-181.
11. Gresta, F., Avola, G., Lombardo, G. M., Siracusa, L. & Ruberto, G. (2009). Analysis of flowering, stigmas yield and qualitative traits of saffron (Crocus sativus) as affected by environmental conditions. Scientia Horticulturae, 119(3), 320-324.
12. Institute of Standards and Industrial Research of Iran (ISIRI). (2012). Protocol of 259-2. Saffron (Crocus sativus).
13. Maggi, L., Carmona, M., Kelly, S. D., Marigheto, N. & Alonso, G. L. (2011). Geographical origin differentiation of saffron spice (Crocus sativus) preliminary investigation using chemical and multi-element (H, C, N) stable isotope analysis. Food Chemistry, 128, 543–548.
14. Mohammad-Abadi, A. A., Rezvani-Moghaddam, P. & Sabouri, A. (2006). Effect of plant distance on flower yield and qualitative and qualitative characteristics of forage production of saffron (Crocus sativus) in Mashhad conditions. Proceeding of 2nd International Symposium on Saffron Biology and Technology. Mashhad. Iran, 151- 153.
15. Molina, R. V., M. Valero, Y. Navarro, J. L. Guardiola, & A. García-Luis. (2005). Temperature effects on flower formation in saffron (Crocus sativus). Scientia Horticulturae, 103, 361–379.
16. Mollafilabi, A., Koocheki, A., Rezvani Moghaddam, P. & Nassiri Mahallati, M. (2013). Effect of plant density and corm weight on yield and yield components of saffron (Crocus sativus) under soil, hydroponic and plastic tunnel cultivation. Journal of Saffron Agronomy and Technology, 1(2),14-28. (In Persian)
17. Naghdibadi, H., Omidi, H., Golzad, A., Torabi, H. & Fotokian, M. H. (2013). Changes in crocin, picrocrocin and safranal levels and agronomic properties of saffron (Crocus sativus) under the influence of phosphorus and chemical fertilizers. Journal of Medicinal Plants, 4(40), 58-68.
18. Nazarian, R. & Sahabi, H. (2017). Effect of corm transfer density on flower quality in two types of saffron (Crocus sativus). Journal of Saffron Agronomy and Technology, 5(2),139-149. ( In Persian)
19. Omidbeigi, R., Ramezani, A., Sadeghi, B. & Ziaratnia, M. (2003). Effect of corm weight on saffron yield in Neishboor climate. Proceedings of the 3^rd National Saffron Conference. 2-3 December, Mashhad.
20. Siracusa, L., Gresta, F., Avola, G., Lombardo, G. M. & Ruberto, G. (2010). Influence of corm provenance and environmental condition on yield and apocarotenoid profiles in saffron (Crocus sativus). Journal of Food Composition and Analysis, 23, 394–400.
21. Winterhalter, P. & Straubinger, M. (2000). Saffron renewed interest in an ancient spice. Food Reviews International, 16, 39-59.