Lentil accession (Lens culinaris) screening for autumn sowing in cold and highland regions

Document Type : Research Paper

Authors

1 AgroTechnology Department, Faculty of Agriculture, University of Mashhad, Iran

2 AgroTechnology Department, Faculty of Agriculture, University of Mashhad, Iran.

3 Research Center for Plant Sciences, Ferdowsi University of Mashhad, Iran.

Abstract

Identify the freezing tolerant cultivars is a suitable approach for the success of lentil sowing in autumn. In this respect, an augmented experience was carried out to evaluate freezing tolerance of 259 lentil accessions during the 2016-2017 growing seasons in Mashhad. During the growing season, the phenologic growth stages of the plants and the survival percentage affected by winter hardiness were recorded, and at the end of the growing season, morphological traits, seed yield and components were determined. The lowest recorded temperature during the growing season was -13ºC. Survival percentage varied between 0 and 100% and the highest survival percentage (100%) and maximum plant height (53cm) were found in MLC13 MLC409, respectively. Six accessions (MLC424، MLC286, MLC409, MLC303، MLC334 and MLC407) were identified as freezing tolerant. Among freezing tolerant accessions, MLC424, MLC286, MLC409, MLC303, MLC334 and MLC407 had the highest seed yield (154, 192, 220, 144, 225 and 264 g.m،2), respectively. There was a high correlation between survival percentage and seed yield and components. Based on the results, more precise assessment of physiological processes involved in freezing tolerance of lentil accessions in the controlled condition and accessing to winter hardness genotyped is necessary.

Keywords

Full Text

مقدمه

عدس (Lens culinaris Medik.) گیاهی است که به دلیل دارا بودن محتوی پروتئینی بالا (35-22 درصد)، مواد معدنی، فیبر و کربوهیدرات‌ها، جایگاه ویژه‌ای را در تأمین نیاز غذایی انسان به‌خصوص در کشورهای درحال‌توسعه دارا است. در طی سالیان اخیر، تولید جهانی عدس افزایش‌یافته است و تولید آن از 85/0 میلیون تن در سال 1961 به 33/6 میلیون تن در سال 2018 افزایش‌یافته است (FAO, 2020). در ایران نیز سطح زیر کشت عدس از 41 هزار هکتار در سال 1340 به 147 هزار هکتار در سال 1397 افزایش داشته است (FAO, 2020) و سهم این گیاه از کل میزان تولید بقولات 87/8 درصد است که بعد از نخود (92/40 درصد) و لوبیا (62/35 درصد)، سومین گیاه مهم بقولاتی محسوب می‌شود (Anonymous, 2020).

این موارد بیانگر افزایش اهمیت عدس به‌عنوان یک منبع پروتئینی باارزش گیاهی است؛ با وجود این در ایران، میانگین عملکرد دانه در مقایسه با میانگین عملکرد جهانی تقریباً 50 درصد کمتر است (Sabaghpour et al., 2013). عمده‌ترین مشکل تولید عدس در ایران را می‌توان به مدیریت ضعیف زراعی و پتانسیل پایین عملکرد ارقام موجود مرتبط دانست (Mahmoudi, 2006). انتخاب زمان کاشت مناسب منطبق با مراحل فنولوژیکی گیاهان زراعی جهت بهره‌داری بهینه از عوامل محیطی مانند دما، رطوبت و طول روز، مهم‌ترین کلید تعیین‌کننده سازگاری و افزایش عملکرد محصولات کشاورزی است (Materne & Siddique, 2009)، زیرا در عدس دما، توزیع و مقدار بارندگی سالیانه، ازجمله عوامل مهم تعیین‌کننده مکان و زمان کشت این محصول هستند (Erskine, 2009; Erskine et al., 2011). در مناطق سرد و مرتفع از جمله برخی نقاط ایران، عدس عمدتاً به‌صورت بهاره کشت می‌شود. مهم‌ترین عامل محدودکننده کشت بهاره عدس، پایین بودن عملکرد و عدم ثبات در میزان تولید این محصول می‌باشد، زیرا در کشت بهاره گیاهان ممکن است با تنش خشکی مواجه شوند. علاوه بر این، گیاهان بهاره به دلیل کشت بذر در خاک نسبتاً سرد اوایل بهار، با خطر کاهش سبز شدن مواجه هستند (Chen et al., 2006). در برخی موارد، به علت بالا بودن شدت بارندگی‌ها در بهار، زارعین فرصت کشت پیدا نمی‌کنند؛ بنابراین زمان کشت به اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت موکول می‌شود و از این رو عمده بارندگی‌های مؤثر از دسترس گیاه خارج می‌شود. قطع بارندگی قبل از رسیدن گیاه به مرحله زایشی و نیز پراکنش نامناسب بارندگی، سبب تخلیه رطوبت خاک می‌شود و گیاه در حساس‌ترین مراحل رشد، با شرایط نامساعد محیطی مانند کمبود رطوبت، افزایش درجه حرارت و وزش بادهای گرم مواجه می‌شود که این عوامل سبب کوتاهی طول دوره رشد گیاه، کاهش زیست‌توده و در نهایت کاهش تولید و نوسان در عملکرد گیاه می‌شود (Mishra et al., 2016).

مطالعات متعدد نشان داده است که در نواحی مرتفع و سرد مانند ترکیه، ایران، افغانستان و پاکستان، با جایگزینی کشت پاییزه-زمستانه به‌جای کشت بهاره، به‌دلیل استفاده بهینه از رطوبت موجود در خاک و افزایش تولید زیست‌توده، تا حد زیادی می‌توان مشکلات کشت عدس را برطرف کرد و به افزایش معنی‌داری در عملکرد دانه دست‌یافت (Kahraman et al., 2004; Stoddard et al., 2006)؛ ضمن این‌که کارایی استفاده از آب در کشت پاییزه، به‌مراتب بالاتر از کشت بهاره گزارش‌شده است (Oweis et al., 2004). در همین راستا مطالعات نشان می‌دهند که با جایگزینی کشت پاییزه-زمستانه به‌جای کشت بهاره می‌توان به افزایش عملکردی بین 50 تا 100 درصد دست‌یافت (Sakar et al., 1988; Kahraman et al., 2004; Chen et al., 2006; Barrios et al., 2016). در مطالعه‌ای که به‌منظور بررسی تحمل به سرما در ژرم‌پلاسم عدس در دو سال متوالی در شرایط آب و هوایی مشهد انجام گرفت، مشاهده شد که عملکرد ژنوتیپ‌های عدس متحمل به سرما در کشت پاییزه، بیش از کشت بهاره بود (Bagheri et al., 2004). در مطالعه‌ای اثر دو تاریخ کاشت پاییزه و یک تاریخ کاشت بهاره در عدس بررسی شد؛ نتایج نشان داد که طول دوره رشد در کشت پاییزه، 3/2 برابر طولانی‌تر از کشت بهاره بود و عملکرد دانه در تاریخ‌های کشت پاییزه، به ترتیب چهار و دو برابر بیشتر از تاریخ کشت بهاره بود (Hojjat & Galstyan, 2014).

باوجود مزایای زیاد کشت پاییزه، مهم‌ترین عامل محدودکننده کشت پاییزه عدس در ایران، تنش سرما است (Yazdi et al., 2004; Hojjat et al., 2007). از این ‌رو، موفقیت در کاشت پاییزه مستلزم وجود ارقام متحمل به تنش‌های زمستانه و به‌ویژه تنش سرما است و به‌نظر می‌رسد که بقای زمستانه به‌عنوان یـک ویژگـی مهـم جهت حصول حداکثر عملکرد دانه در گیاهان پـائیزه لازم و ضروری است. تنش سرما باعث ایجاد اختلال در کارکرد طبیعی گیاه در سطوح مورفولوژیکی، فیزیولوژیکی و سلولی می‌شود که از جمله می‌توان به توقف رشد، کوتولگی، کاهش و تغییر شکل برگ، کلروز و نکروزه شدن برگ‌ها اشاره کرد (Yoshida et al., 1998; Rymen et al., 2007; Bhandari & Nayyar, 2014). بروز تنش سرمای شدید حتی ممکن است منجر به مرگ و نابودی گیاهان شود. طی چند دهه گذشته در برنامه‌های اصلاحی عدس، پژوهش‌های بسیاری به‌منظور ارزیابی تحمل گیاهان به تنش سرما انجام شده است. آزمایش در شرایط مزرعه این امکان را فراهم خواهد کرد که میزان تحمل به سرما به‌صورت دقیق‌تر و صحیح‌تری ارزیابی شود (Mittler, 2006)، زیرا ارزیابی تحمل به سرما در شرایط مزرعه به دلیل قرار گرفتن گیاهان در معرض زمستان واقعی، روش به‌گزینی مناسبی است و از ابزارهای مهم جهت انتخاب ارقام متحمل به سرما به‌شمار می‌آیند (Ali et al., 1999; Gusta and Wisniewski, 2013).

با توجه به مطالب گفته شده، این مطالعه با هدف بررسی تحمل به سرمای 259 نمونه عدس بانک بذر دانشگاه فردوسی مشهد در شرایط مزرعه انجام شد.

 

مواد و روش‌ها

این مطالعه با استفاده از 259 نمونه عدس طی سال زراعی 96-1395 در قالب آزمون ارزیابی مقدماتی (آگمنت) با پنج ژنوتیپ شاهد (بومی کالپوش، سرخس، رباط، بیرجند و گناباد) در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد، واقع در جنوب شرقی مشهد با عرض جغرافیایی 36 درجه و 16 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 59 درجه و 38 دقیقه شرقی با ارتفاع 985 متر بالاتر از سـطح دریای آزاد اجرا شد.

عملیات آماده‌سازی زمین شامل شخم پاییزه، دو دیسک عمود برهم و تسطیح زمین بود. بذرها قبل از کاشت با قارچ‌کش بنومیل (Benlat WP50%) با غلظت دو در هزار ضدعفونی شدند و سپس با تراکم 200 بوته در مترمربع در دو ردیف به طول 150 سانتی‌متر و با فاصله ردیف 35 سانتی‌متر به‌صورت دستی در عمق دو سانتی‌متری خاک در نیمه اول آبان ماه کشت شدند. آبیاری دو بار طی فصل رشد انجام شد، به این صورت که اولین آبیاری به‌منظور اطمینان از سبز شدن سریع و یکنواخت بذرها بلافاصله پس از کاشت و دومین آبیاری، 20 روز بعد از آبیاری اول انجام گرفت و علف‌های‌هرز در طول فصل رشد به‌صورت دستی وجین شدند.

ارزیابی تحمل به سرما بعد از سبز شدن و استقرار بوته انجام شد. برای این منظور تعداد گیاهان یک ماه پس از کاشت و یک‌بار در انتهای اسفندماه شمارش شدند و درصد بقاء بر اساس رابطه (1) محاسبه شد:

(رابطه 1)         100×S(%)=(Pa/Pb)

که در آن، s: درصد بقا، Pa: تعداد گیاهان پس از زمستان و Pb: تعداد گیاهان قبل از زمستان می‌باشد. سپس میزان تحمل به یخ‌زدگی نمونه‌ها بر اساس روش Hamid et al. (1996) تعیین شد. در این روش، نمونه‌ها بر اساس درصد بقاء در شش گروه دسته‌بندی شدند؛ گروه یک: بسیار مقاوم به سرما (100 درصد بقاء)، گروه دو: مقاوم به سرما (76-99 درصد)، گروه سه: نسبتاً مقاومت به سرما (51-75)، گروه چهار: متحمل به سرما (26-50 درصد)، گروه پنج: حساس به سرما (10-25 درصد) و گروه شش: بسیار حساس به سرما (صفر تا نه درصد). در طول فصل رشد، مراحل فنولوژیکی گیاهان شامل روز سبز شدن تا 50 درصد گلدهی، 90 درصد غلاف دهی و رسیدگی ثبت شدند. در پایان فصل رشد نیز ارتفاع بوته، ارتفاع تشکیل اولین غلاف از زمین، اجزای عملکرد شامل تعداد غلاف در هر بوته (غلاف پر و پوک) و وزن صد دانه در پنج بوته که به‌صورت تصادفی برداشت شدند، اندازه‌گیری و ثبت شد. برای تعیین زیست‌توده و عملکرد، گیاهان از یک مترمربع برداشت شدند.

تجزیه‌وتحلیل آماری داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار Excel و مقایسه میانگین‌ها با آزمون LSD در سطح احتمال پنج درصد انجام شد. ضریب همبستگی پیرسون و تجزیه خوشه‌ای با استفاده از نرم‌افزار JMP9 محاسبه شد و برای تجزیه به مؤلفه‌های اصلی، از نرم‌افزار STATISTICA8 استفاده شد و نمودارها با نرم‌افزار Sigmaplot 2001 رسم شدند.

نتایج و بحث

بر اساس داده‌های هواشناسی سال‌ زراعی 96-1395، گیاهان در طی دوران رشد رویشی، 71 روز در معرض دمای زیر صفر درجه سانتی‌گراد قرار گرفتند. حداقل درجه حرارت در طی این دوره، 13- درجه سانتی‌گراد بود که در تاریخ دوم اسفندماه 1395 به وقوع پیوست (شکل 1). مجموع دماهای زیر صفر در طول پاییز و زمستان، 7/272- درجه سانتی‌گراد و میزان کل نزولات جوی در طول فصل رشد 7/252 میلی‌متر بود (شکل 1).

 

 

 

شکل 1- دماهای حداقل و حداکثر روزانه و بارندگی ماهیانه در مشهد طی فصل زراعی 96-1395

Figure 1. Daily minimum and maximum temperatures and monthly rainfall during 2016-2017 growing seasons in Mashhad.

 

 

نتایج حاصل از مقایسه میانگین‌ها نشان داد بین نمونه‌های عدس از نظر درصد بقاء، تفاوت معنی‌داری وجود دارد (جدول 1). در میان 259 نمونه مورد بررسی، درصد بقاء در گستره‌ای بین صفر تا 100 درصد مشاهده شد (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). در میان نمونه‌های مورد مطالعه، تنها نمونه ‌MLC13 پس از زمستان، دارای 100 درصد بقاء بود و شش نمونه (MLC424، MLC286، MLC409، MLC303، MLC334) به‌عنوان نمونه‌های متحمل به سرما شناسایی شدند. تعداد 39 و 59 نمونه (به ترتیب 12 و 23 درصد) به‌ترتیب نسبتاً مقاوم و متحمل به سرما بودند. بیش از 62 درصد نمونه‌های موردبررسی (به‌ترتیب 84 و 77 نمونه) در گروه نمونه‌های حساس و بسیار حساس به سرما قرار گرفتند (شکل 2).

شرایط سخت زمستان با حداقل مطلق دمای 13 درجه سانتی‌گراد زیر صفر و مدت طولانی‌ (71 روز) دمای زیر صفر در سال زراعی 96-1395 موجب شد تا گزینش بسیار خوبی در میان نمونه‌های مورد مطالعه ازنظر تحمل به سرما و شرایط سخت زمستان صورت گیرد. مطالعات نشان می‌دهد که شرایط زمستان مانند شدت یخ‌زدگی، زمان حادث شدن تنش یخ‌زدگی و طول مدت دماهای زیر صفر، از عوامل مؤثر بر سازگاری و بهره‌وری حبوبات در کشت پاییزه است (Badaruddin & Meyer, 2001; Stoddard et al., 2006) مقایسه نتایج این آزمایش با مطالعه مشابه‌ در سال 95-1394 نشان داد که شرایط زمستان، موجب کاهش درصد بقای نمونه‌های عدس می‌شود. در مطالعه پیشین، حداقل دما 9/5- درجه سانتی‌گراد بود و گیاهان، 39 روز دمای زیر صفر درجه را تجربه کردند در نتیجه تعداد بیشتری از نمونه‌ها قادر به حفظ درصد بالایی از بقاء شدند (Gholami et al., 2019). با بررسی شرایط دمایی مطالعه حاضر در مقایسه با مطالعات پیشین می‌توان بیان کرد که عامل مؤثر در بقای نمونه‌های عدس، تفاوت در شدت و طول دوره سرمای زمستانه است. از آن‌جا که بقای زمستانه گیاهان در مزرعه به‌عنوان یکی از عوامل ضروری جهت تحمل به سرما در شـرایط سـخت زمستان، تنها به دما وابسته نیست، بلکه اثر متقابل سایر عوامل نیز در بقای زمستانه مؤثر هستند (Gusta and Wisniewski, 2013). می‌توان نتیجه گرفت که در مطالعه حاضر، نمونه‌های متحمل به سرما، نه‌تنها از لحاظ تحمل به سرما در سطح بالایی قرار داشتند، بلکه از لحاظ تحمل به سایر تنش‌های زیستی و غیر زیستی نیز در سطح قابل قبولی بودند.

 

 

شکل 2- درصد فراوانی نسبی نمونه‌های عدس در دامنه‌های مختلف بقاء در کشت پاییزه در سال زراعی 96-1395.

Figure 2. Frequency of the lentil accessions in different survival range in the autumn sowing during 2016-2017 growing season.

 

 

نتایج حاصل از مقایسه میانگین ژنوتیپ‌های شاهد نشان داد درصد بقاء در گستره‌ای بین 12 تا 88 درصد متغیر بود (جدول 1). بین ژنوتیپ‌های شاهد، یک ژنوتیپ در دامنه بقای 76-99 درصد، یک ژنوتیپ در دامنه بقای 51-75 درصد و سه ژنوتیپ در دامنه بقای 10-25 درصد بودند (جدول 1). بالاترین و پایین‌ترین درصد بقاء، به‌ترتیب در ژنوتیپ‌های کالپوش و رباط مشاهده شد (جدول 1).

 

 

جدول 1- درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، عملکرد و اجزای عملکرد و زیست‌توده ژنوتیپ‌های شاهد عدس در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

Table 1. Survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass of control lentil genotypes in autumn sowing during 2016-2017 growing season.

Check genotypes

Survival percentage (%)

Sowing to flowering (Day)

Flowering to maturity (Day)

Plant height (cm)

Lowest pod height (cm)

Pod No. Plant-1

Filled pod. Plant-1

Biological yield (g.m-2)

Seed yield (g.m-2)

Birjand

22

168

18

29

14

42

39

588

98

Gonabad

58

170

40

37

14

57

53

1005

128

Robatt

12

185

13

21

8

15

10

63

24

Sarakhs

14

168

18

22

11

29

23

638

51

Kalpush

88

164

54

40

15

72

71

1065

131

LSD0.05

3.86

26

20

7

3

18

17

95

77
                                 

 

 

در بررسی دوره رشد رویشی و زایشی مشاهده شد که تعداد روز از کاشت تا گلدهی بین 154 و 206 روز و تعداد روز از گلدهی تا رسیدگی بین پنج تا 56 متغیر بودند (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). بین نمونه‌های عدس در دامنه بقای نه تا 100 درصد، تفاوت قابل‌ ملاحظه‌ای ازنظر تعداد روز از کاشت تا گلدهی مشاهده نشد (شکل A3). متوسط طول دوره رشد رویشی در نمونه‌های متحمل به سرما با دامنه بقاء بالاتر از 51 درصد، 167 روز بود، درحالی‌که در نمونه‌های حساس به سرما، متوسط طول این دوره 187 روز بود (شکل A3). از طرف دیگر با کاهش درصد بقاء، تعداد روز از گلدهی تا رسیدگی روند کاهشی نشان داد، به‌طوری‌که این دوره در نمونه‌هایی با درصد بقاء بالا، طولانی‌تر بود (شکل B3). تعداد روز از گلدهی تا رسیدگی در نمونه‌هایی با درصد بقای بالاتر از 76 درصد، بین 45 تا 50 روز (به‌طور متوسط 48 روز) بود (جدول 2).

 

 

جدول 2- درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، اجزای عملکرد، عملکرد و زیست‌توده نمونه‌های عدس در دامنه‌های بقای 100 و 76-99 درصد در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

Table 2. Survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass in 100% and 99-76% survival ranges of lentil accessions in autumn sowing during 2016-2017 growing season.

MLC

Survival percentage (%)

Sowing to flowering (Day)

Flowering to maturity (Day)

Plant height (cm)

Lowest pod height

 (cm)

Pod No. Plant-1

Filled pod. Plant-1

Biological yield (g.m-2)

Seed yield (g.m-2)

13

100

171

48

37

12

132

90

1184

148

424

90

161

45

37

13

85

71

1332

154

286

88

168

48

41

15

75

75

1014

192

409

86

170

50

53

19

89

89

1369

220

303

86

156

48

39

11

65

54

669

144

334

84

170

48

41

14

88

85

1569

225

407

81

170

50

49

18

96

96

1400

264

LSD0.05

3.86

26

20

7

3

18

17

95

77

MLC: کلکسیون بذر عدس پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد، LSD: حداقل اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال پنج درصد.

MLC: Mashhad Lentil Collection, LSD: Least significant difference at p≤0.05 of probability level.

 

 

با کاهش درصد بقاء، طول دوره زایشی به‌ترتیب 13، 33، 48 و 56 درصد نسبت به دامنه بقای بالاتر از 76 درصد کاهش یافت. نتایج همبستگی بین طول دوره رشد رویشی و زایشی با درصد بقاء، مثبت و معنی‌دار بود (جدول 3).

 

 

 

جدول 3 - ضرایب همبستگی درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، عملکرد و اجزای عملکرد و زیست‌توده نمونه‌های عدس در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

Table 3. Correlation coefficient of survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass of lentil accessions in autumn sowing during 2016-2017 growing season in Mashhad.

   

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1

Survival percentage

1

 

 

 

 

 

 

 

 

2

Sowing to flowering

0.27**

1

 

 

 

 

 

 

 

3

Flowering to maturity

0.65**

0.44**

1

 

 

 

 

 

 

4

Plant height

0.71**

0.61**

0.68**

1

 

 

 

 

 

5

Lowest pod height

0.59**

0.56**

0.57**

0.88**

1

 

 

 

 

6

Pod No

0.69**

0.29**

0.48**

0.58**

0.49**

1

 

 

 

7

Filled pod

0.72**

0.24**

0.46**

0.59**

0.48**

0.92**

 

 

 

8

Biological yield

0.84**

0.14ns

0.51**

0.58**

0.45**

0.77**

0.82**

1

 

9

Seed yield

0.78**

0.13ns

0.51**

0.56**

0.42**

0.74**

0.83**

0.89**

1

 

ns، * و ** به ترتیب غیر معنی‌دار و معنی‌داری در سطوح احتمال پنج و یک درصد.

ns, and **: non-significant and significant in the probability levels of 5%, & 1%, respectively.

 

نتایج مطالعات پیشین نشان داد که طول دوره رشد رویشی در عدس، تحت تأثیر ژنوتیپ، شرایط محیطی و برهمکنش آن‌ها است (Yuan et al., 2017). در مطالعه حاضر مشخص شد که طول دوره رشد زایشی در نمونه‌های عدس در دامنه‌های بقای بالای 76 درصد، به‌صورت مشخصی بالاتر از نمونه‌های حساس به سرما بود (شکل B3). افزایش طول دوره پر شدن دانه، ارتباطی قوی با افزایش عملکرد دانه دارد؛ به‌ عنوان ‌مثال، نتایج یک مطالعه روی ماشک (Vicia sativa ssp. Sativa) در کشت بهاره و پاییزه نشان داد که دوران پر شدن دانه در کشت پاییزه، 42 درصد طولانی‌تر از کشت بهاره بود که این امر باعث شد وزن هزار دانه در کشت پاییزه، شش درصد بالاتر از کشت بهاره باشد (Fırıncıoglu et al., 2010).

 

 

 

شکل 3- متوسط تعداد روز از کاشت تا گلدهی (A) و گلدهی تا رسیدگی (B) نمونه‌های عدس در دامنه‌های مختلف بقاء در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395.

Figure 3. Average of day from sowing to flowering (A) and flowering to maturity (B) of lentil accessions in different survival range of autumn sowing during 2016-2017 growing season.

 

 

در بین نمونه‌های عدس مورد بررسی، گستره ارتفاع بوته، بین هشت تا 53 سانتی‌متر بود (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7) و بیشترین ارتفاع بوته در نمونه MLC409 مشاهده شد (جدول 2). بررسی رابطه ارتفاع بوته با درصد بقای پس از زمستان نشان داد که متوسط ارتفاع بوته با کاهش درصد بقاء کاهش یافت و بیشترین ارتفاع بوته (53 سانتی‌متر) در دامنه بقاء 76-99 درصد مشاهده شد. این در حالی است که متوسط ارتفاع بوته در نمونه‌های عدس حساس و بسیار حساس به یخ‌زدگی با دامنه بقاء به‌ترتیب 10-26 درصد و 0-9 درصد، به‌ترتیب 44 و 58 درصد کمتر از متوسط ارتفاع گیاه در دامنه بقا 76-99 درصد بود (شکل 4). نتایج همبستگی نشان داد که ارتفاع بوته بیشترین همبستگی را به‌ترتیب با درصد بقاء (**71/0=r2)، دوره رشد زایشی (**68/0=r2) و دوره رشد رویشی (**61/0=r2) داشت (جدول 3). به‌نظر می‌رسد که تحمل به سرما، منجر به زمستان‌گذرانی متناسب و خسارت کمتر به بافت‌های گیاه و افزایش توان رویشی گیاهان می‌شود که در نهایت با افزایش ارتفاع بوته، تولید گره‌های رویشی و زایشی در گیاه افزایش می‌یابد (Erskin et al., 1988). یکی از جنبه‌های مهم تحقیقاتی در رابطه با عدس، توسعه سیستم‌های مکانیزه برداشت می‌باشد (Erskin et al., 1991). برای این امر در بسیاری از مطالعات، بر ارقام عدس با فرم رشدی ایستاده و ارتفاعی بیش از 30-25 سانتی‌متر به‌عنوان یکی از عوامل اصلی برداشت مکانیزه عدس تأکید شده است ( Bicer & Piergiovanni, 2000; Sakar, 2008; Kumar et al., 2016). در این مطالعه مشاهده شد که نمونه‌های متحمل به سرما از این مزیت برخوردار بودند و متوسط ارتفاع بوته در آن‌ها، بیشتر از 30 سانتی‌متر بود (شکل A4).

ارتفاع تشکیل اولین غلاف از سطح خاک در بین نمونه‌های مورد بررسی در گستره سه تا 21 سانتی‌متر متغیر بود (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). بالاترین ارتفاع تشکیل غلاف (21 سانتی‌متر) در نمونه MLC256 مشاهده شد (جدول 5) و اختلاف بین بیشترین و کمترین ارتفاع تشکیل غلاف، 95 درصد بود (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). به‌طورکلی بالاترین متوسط ارتفاع تشکیل غلاف در دامنه بقای 100 و 76-99 درصد مشاهده شد (شکل  B4) که با کاهش تحمل به سرما و یخ‌زدگی، این ارتفاع به‌ترتیب 20، 33 و 60 درصد نسبت به نمونه‌های متحمل به یخ‌زدگی کاهش یافت (شکل  B4).

 

 

 

شکل 4- متوسط ارتفاع بوته (A) و ارتفاع اولین غلاف (B) نمونه‌های عدس در دامنه‌های مختلف بقاء در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395.

Figure 4. Plant height (A) and lowest pod height (B) averages of lentil accessions in different survival range of autumn sowing during 2016-2017 growing season.

 

 

همبستگی بالایی بین ارتفاع اولین غلاف و ارتفاع بوته (**88/=r2) وجود داشت (جدول 3). این صفت از دیگر خصوصیات زراعی مؤثر در برداشت مکانیزه عدس به شمار می‌آید که نقش مهمی را در کاهش تلفات برداشت و افزایش خلوص فیزیکی بذرها دارد (Kumar et al., 2016). حداقل ارتفاع غلاف برای برداشت مکانیزه، 12 سانتی‌متر از سطح زمین عنوان‌شده است (Erskine et al., 1988). در این مطالعه مشاهده شد که متوسط ارتفاع تشکیل اولین غلاف در نمونه‌های عدس با دامنه بقای 100 و 76-99 درصد، بیشتر از 12 سانتی‌متر بود (شکل  B4).

در بین نمونه‌های عدس مورد بررسی، تعداد کل غلاف در بوته بین دو تا 132 غلاف در هر گیاه متغیر بود (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). تعداد کل غلاف در بوته در دامنه‌های بقای صفر تا نه، 10-25، 26-50، 51-75، 76-99 نسبت به بقای 100 درصد به‌ترتیب 37، 49، 79، 81 و 86 درصد کاهش یافت (شکل A5). گستره تعداد غلاف پر در بوته بین یک تا 120 غلاف در بوته بود (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). بیشترین تعداد غلاف پر در نمونه MLC13 که بالاترین درصد بقاء را دارا بود مشاهده شد (جدول 2). تحمل بالا نسبت به سرما باعث افزایش 16 برابری تعداد غلاف پر در بوته شد (شکل B5). با کاهش تحمل به سرما، تعداد غلاف پر در بوته، 35، 56، 82، 86 و 90 درصد نسبت به MLC13 کمتر بود (شکل B5). تعداد غلاف پر در بوته، بیشترین همبستگی مثبت (**71/0=r2) را با درصد بقاء داشت (جدول 3). نتایج همبستگی نشان داد که همبستگی مثبت و معنی‌داری بین تعداد غلاف کل در بوته با درصد بقاء، تعداد روز تا گلدهی، تعداد روز از گلدهی تا رسیدگی و ارتفاع بوته وجود داشت (جدول 3)؛ مطالعات پیشین نیز این همبستگی مثبت را گزارش کرده‌اند (Bicer & Sakar, 2008). با توجه به همبستگی مثبت تعداد روز تا گلدهی و تعداد روز از گلدهی تا رسیدگی با تعداد غلاف کل و پر در گیاه، به‌نظر می‌رسد که افزایش طول دوران رویشی و زایشی از طریق افزایش ظرفیت تولیدی، باعث افزایش ظرفیت زایشی در نمونه‌های عدس شد. نتایج یک مطالعه نشان داد که در کشت پاییزه عدس، تعداد غلاف در بوته دو برابر بیشتر از کشت بهاره بود که دلیل این امر، طولانی بودن دوره رشد رویشی در کشت پاییزه و بهره‌مندی مطلوب از بارندگی و فرار از تنش گرما و خشکی آخر فصل عنوان‌شده است (Hojjat, 2013).

 

 

جدول 4- درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، عملکرد و اجزای عملکرد و زیست‌توده نمونه‌های عدس در دامنه بقاء 51-75 درصد در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

Table 4. Survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass in 75-51% survival range of lentil accessions in autumn sowing during 2016-2017 growing season.

MLC

Survival percentage (%)

Sowing to flowering (Day)

Flowering to maturity (Day)

Plant height (cm)

Lowest pod height (cm)

Pod No. Plant-1

Filled pod. Plant-1

Biological yield (g.m-2)

Seed yield (g.m-2)

81

73

163

51

31

10

53

44

381

94

458

73

165

50

38

10

78

70

1264

148

163

71

169

44

25

15

43

36

353

114

394

70

161

53

38

15

81

71

974

156

339

70

166

43

35

12

65

52

920

89

396

70

163

41

47

15

90

87

1360

158

33

70

159

56

37

14

67

56

820

130

310

69

161

25

29

11

38

29

539

52

323

69

170

47

42

10

69

64

1051

133

328

69

164

38

31

12

59

39

746

75

410

68

164

40

33

12

54

38

437

69

469

68

172

44

41

16

96

77

1356

102

342

64

154

42

24

8

53

45

960

66

11

64

171

40

41

10

98

67

1022

120

147

63

162

52

41

13

54

41

811

69

169

63

170

39

35

16

68

63

1325

126

275

63

160

30

29

16

25

18

433

30

8

61

162

47

38

18

76

76

1492

228

428

60

155

39

25

11

48

42

867

86

454

60

170

50

48

15

83

81

981

285

472

60

166

50

38

16

78

41

778

35

289

58

159

49

29

11

49

36

945

64

398

58

158

41

35

13

63

50

1040

65

397

56

171

31

27

11

112

69

1200

75

395

54

159

25

25

8

48

27

603

42

264

52

173

32

31

10

86

72

996

98

151

52

161

46

30

11

49

42

491

87

12

51

169

45

36

11

98

71

930

98

306

51

154

43

25

9

68

51

805

61

449

51

163

33

30

12

69

46

1029

54

461

51

168

39

30

13

67

61

1204

114

7

51

164

50

31

12

55

32

623

43

LSD0.05

4

26

20

7

3

18

17

95

77

MLC: کلکسیون بذر عدس پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد، LSD: حداقل اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال پنج درصد

MLC: Mashhad Lentil Collection, LSD: Least significant difference at p≤0.05 of probability level.

 
                       

 

 

شکل 5- متوسط تعداد غلاف کل در گیاه (A) و غلاف پر در گیاه (B) نمونه‌های عدس در دامنه‌های مختلف بقاء در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395.

Figure 5. Average number of pod (A) and filled (B) per lentil accessions plant in different survival range of autumn sowing during 2016-2017 growing season.

 

جدول 5- درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، عملکرد و اجزای عملکرد و زیست‌توده نمونه‌های عدس در دامنه بقاء 26-50 درصد در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

Table 5. Survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass in 50-26% survival range of lentil accessions in autumn sowing during 2016-2017 growing season.

MLC

Survival percentage (%)

Sowing to flowering (Day)

Flowering to maturity (Day)

Plant height (cm)

Lowest pod height (cm)

Pod No. Plant-1

Filled pod. Plant-1

Biological yield (g.m-2)

Seed yield (g.m-2)

466

48

174

42

38

15

47

43

949

61

212

47

184

37

34

16

20

15

119

35

204

46

186

38

35

14

16

14

59

6

213

45

181

43

34

13

28

14

99

24

314

45

189

19

25

12

18

3

253

8

423

45

185

36

24

9

32

32

652

72

246

44

175

49

46

15

19

11

172

17

402

44

185

39

25

7

12

10

345

35

447

42

190

34

21

6

29

19

537

34

50

42

183

25

39

14

49

47

354

61

10

42

183

25

31

14

43

39

271

28

429

41

185

36

25

10

25

25

338

55

206

41

186

38

39

14

32

11

76

10

152

40

191

29

39

15

92

90

971

112

210

40

184

37

32

14

18

16

85

13

44

40

169

50

34

11

58

56

715

120

415

39

185

39

29

9

25

24

345

28

140

38

195

29

28

14

15

12

66

7

255

38

195

18

37

17

29

25

151

26

258

38

181

32

35

17

4

4

120

3

430

38

184

36

22

10

15

14

326

41

433

38

192

13

32

16

14

14

218

25

315

37

184

38

31

12

39

10

455

38

311

37

187

24

31

12

40

7

230

3

421

37

185

25

21

7

12

10

225

19

214

37

186

38

33

15

16

16

106

16

446

37

174

50

39

10

54

44

178

23

9

37

183

29

29

9

22

20

156

14

418

36

197

27

28

7

44

43

523

46

177

36

195

10

42

16

17

15

154

5

413

35

196

28

30

11

15

10

450

34

225

35

174

50

22

12

14

10

78

17

471

35

174

42

35

16

48

43

518

50

268

34

184

21

32

12

20

17

385

40

324

33

184

38

23

8

3

2

199

11

297

33

183

24

30

15

76

65

359

36

308

33

184

30

18

7

67

38

215

65

343

33

192

32

25

7

12

9

83

15

417

33

206

7

23

8

49

19

328

25

176

33

195

18

20

14

13

12

42

8

440

33

189

39

45

17

18

15

204

20

215

32

182

42

38

18

20

14

125

15

313

32

183

28

28

14

16

11

92

3

456

32

195

15

37

15

35

29

457

28

317

31

182

26

33

12

17

10

178

15

453

31

174

55

28

12

9

6

52

10

467

31

195

15

40

18

23

16

578

25

84

30

179

48

31

11

3

1

117

5

445

30

198

27

37

14

31

4

73

5

256

29

181

29

47

21

13

11

219

29

263

29

181

18

20

12

10

9

47

10

470

29

181

38

34

17

24

18

488

55

406

29

185

39

31

11

28

24

304

44

267

28

184

30

36

12

26

25

665

98

168

28

198

10

28

12

81

79

238

32

160

28

196

29

34

14

2

0

118

0

41

27

174

53

22

9

8

5

258

58

420

26

195

18

28

6

39

30

371

60

404

26

185

28

20

9

19

15

203

18

LSD0.05

4

26

20

7

3

18

17

95

77

MLC: کلکسیون بذر عدس پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد، LSD: حداقل اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال پنج درصد.

MLC: Mashhad Lentil Collection, LSD: Least significant difference at p≤0.05 of probability level.

 
                       

در بین نمونه‌های عدس مورد بررسی، گستره عملکرد زیست‌توده بین10 تا 1569 تا گرم در مترمربع متغیر بود

 

(جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). بیشترین عملکرد زیست‌توده (1569 گرم در مترمربع) در نمونه MLC334 با 84 درصد بقاء مشاهده شد (جدول 2). به‌طورکلی حدود هفت درصد نمونه‌ها با دامنه‌های بقای 100، 76-99 و 51-75 درصد، از عملکرد زیست‌توده‌ای بیش از 1000 گرم در مترمربع برخوردار بودند (جدول 2 و 4). بالاترین متوسط عملکرد زیست‌توده در دامنه بقای 76-99 و 100 درصد مشاهده شد (شکل A6). کاهش تحمل به سرما به‌ترتیب باعث کاهش 27، 77، 91 و 97 درصدی در متوسط عملکرد زیست‌توده نمونه‌ها نسبت به نمونه‌هایی با دامنه بقای 76-99 درصد شد (شکل A6). نتایج همبستگی نشان داد که عملکرد زیست‌توده به‌ترتیب بیشترین همبستگی را با درصد بقاء (**84/0=r2) و تعداد غلاف پر در گیاه (**78/0=r2) و ارتفاع بوته (**58/0=r2) داشت
(جدول 3). در مطالعه‌ای، اثر رشد کانوپی و تخصیص زیست‌توده بر عملکرد دانه عدس بررسی شد
(Hanlan et al., 2006). به‌طورکلی، عملکرد زیست‌توده به‌عنوان شاخص ظرفیت تولیدی در گیاهان است. در عدس، تولید گل و تشکیل غلاف، متأثر از میزان ظرفیت منبع یا به‌عبارت‌دیگر میزان سطح سبز گیاه است. با افزایش ظرفیت منبع، میزان عملکرد دانه در عدس افزایش می‌یابد (Samad et al., 2007). درکشت پاییزه عدس به دلیل جذب کارآمد تشعشع خورشیدی و امکان استفاده از بارندگی‌های ابتدای فصل و همچنین تطابق فصل رشد با دماهای مطلوب هوا شرایط برای رشد مناسب گیاه فراهم می‌شود که در نهایت از طریق تجمع زیست‌توده در اندام‌های هوایی، منجر به بهبود ظرفیت تولیدی در گیاه می‌شود (Mondal et al., 2013).

 

 

 

 

شکل 6- متوسط عملکرد (A) و زیست‌توده عملکرد دانه (B) نمونه‌های عدس در دامنه‌های مختلف بقاء در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395.

Figure 6. Average of biological (A) and seed (B) yields of lentil accessions in different survival range of autumn sowing during 2016-2017 growing season.

 

 

در میان نمونه‌های مورد مطالعه عدس، عملکرد دانه بین یک تا 285 گرم در مترمربع بود متغیر بود (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). بیشترین عملکرد دانه در نمونه MLC454 (جدول 2) و بیشترین متوسط عملکرد دانه (200 گرم در مترمربع) در دامنه بقای 76-99 درصد مشاهده شد (شکل A6). با افزایش حساسیت به سرما و کاهش درصد بقاء از 51-75، 10-25 و صفر تا نه درصد نسبت به دامنه بقای 76-99 درصد، عملکرد دانه در واحد سطح به‌ترتیب به میزان شش، 85، 92 و 96 درصد کاهش یافت (شکل A6). همبستگی بین عملکرد دانه و ارتفاع بوته، مثبت و معنی‌دار (**56/0=r2) بود (جدول 3).

 

 

جدول 6- درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، عملکرد و اجزای عملکرد و زیست‌توده نمونه‌های عدس در دامنه بقاء 10-25 درصد در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

Table 6. Survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass in 25-10% survival range of lentil accessions in autumn sowing during 2016-2017 growing season.

MLC

Survival percentage (%)

Sowing to flowering (Day)

Flowering to maturity (Day)

Plant height (cm)

Lowest pod height (cm)

Pod No. Plant-1

Filled pod. Plant-1

Biological yield (g.m-2)

Seed yield (g.m-2)

261

25

181

32

31

15

12

9

48

5

325

25

194

28

26

12

44

38

266

62

224

24

187

45

32

11

10

5

52

2

393

24

195

29

28

10

32

31

220

52

400

24

183

27

28

8

11

10

53

5

411

24

195

29

26

8

36

30

163

41

145

24

189

39

36

16

6

5

63

21

414

24

183

30

27

13

21

17

177

11

16

24

172

55

28

8

15

10

59

15

357

23

183

22

26

9

59

59

340

77

72

23

179

52

30

11

16

13

163

23

146

22

186

42

35

14

48

25

120

15

294

22

191

16

32

12

56

54

180

33

149

22

187

41

34

15

9

7

126

6

21

22

172

55

28

9

19

10

98

20

464

22

184

37

37

11

21

17

150

26

405

21

184

21

26

7

35

29

222

65

452

21

195

18

26

15

23

21

185

43

437

21

183

25

33

14

25

23

987

89

66

21

183

29

30

10

32

28

296

65

85

21

177

50

28

11

6

2

50

18

352

21

183

22

26

7

24

23

140

33

336

20

180

44

25

9

76

73

336

63

43

20

184

47

25

10

34

20

75

22

416

20

195

24

20

7

5

3

89

6

281

20

189

6

18

11

83

70

184

46

217

20

183

41

25

14

33

27

55

10

64

20

179

48

32

9

33

29

230

39

305

19

199

18

28

13

37

35

115

14

130

19

187

41

20

15

19

15

61

12

444

19

191

41

32

13

26

22

92

13

451

19

195

18

38

14

37

22

145

15

457

19

195

19

41

15

31

27

289

26

257

18

181

32

19

8

23

3

44

2

54

17

183

29

39

14

73

54

286

36

403

17

185

39

22

7

12

11

75

16

252

17

174

50

26

12

17

12

28

3

165

17

198

10

27

16

14

13

34

3

53

16

183

29

21

12

48

9

52

9

425

16

181

24

24

10

17

16

60

12

14

16

183

25

33

16

74

4

252

35

135

16

184

44

18

11

38

32

59

8

441

16

186

42

28

14

4

2

76

5

468

15

195

15

30

12

46

39

120

16

434

15

187

23

19

5

6

0

0

0

260

15

181

28

19

6

12

8

43

3

318

14

185

26

28

9

25

9

134

16

326

14

205

12

29

15

7

5

115

9

476

14

195

18

26

11

49

9

65

10

36

14

183

29

16

6

104

38

178

22

128

13

190

28

10

7

9

8

40

17

172

13

181

24

28

10

32

29

120

27

474

13

195

18

32

12

9

4

35

3

132

13

191

37

32

12

27

2

61

5

460

13

195

10

20

7

17

16

23

3

83

13

171

56

39

13

11

9

93

12

321

12

191

17

26

13

40

32

87

18

419

12

206

7

27

10

11

7

68

11

87

12

183

25

15

10

37

31

155

35

335

11

195

34

26

6

21

18

97

6

369

11

206

10

22

12

16

13

137

21

332

10

206

7

17

7

23

18

59

4

150

10

187

10

10

3

3

2

23

2

161

10

195

14

24

15

18

17

73

5

175

10

181

10

10

3

5

0

28

0

185

10

191

33

21

16

10

7

41

3

218

10

189

10

10

3

5

0

0

0

219

10

189

10

10

3

8

0

0

0

247

10

195

19

10

8

5

0

0

0

249

10

195

18

10

7

69

12

54

14

250

10

191

33

10

3

29

21

42

8

251

10

191

10

10

3

3

0

0

0

253

10

191

10

10

3

10

0

18

0

254

10

195

18

19

8

34

20

52

6

259

10

181

7

10

3

5

0

10

0

462

10

181

5

10

3

3

0

0

0

463

10

181

5

10

3

4

0

0

0

465

10

198

5

10

3

2

0

0

0

93

10

183

29

11

5

5

4

24

6

338

10

206

0

27

11

34

20

63

9

LSD0.05

4

 26

20

7

3

18

17

95

77

MLC: کلکسیون بذر عدس پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد، LSD: حداقل اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال پنج درصد

MLC: Mashhad Lentil Collection, LSD: Least significant difference in p≤0.05 of probability level.

 

 
                       

 

از آن‌جا که عدس گیاهی رشد نامحدود است و گلدهی در آن از شاخه‌های پایینی آغاز و به‌تدریج به سمت بالا ادامه پیدا می‌کند، افزایش ارتفاع بوته می‌تواند باعث افزایش عملکرد دانه شود (Abraham, 2015). همچنین نتایج همبستگی بین عملکرد دانه همبستگی با درصد بقاء (**78/0=r2) و طول دوره رشد زایشی (**51/0=r2) مثبت و معنی‌داری بود (جدول 3). مطالعات پیشین نیز نتایج مشابهی گزارش کرده‌اند (Mondal et al., 2013; Bicer & Sakar, 2008). مطالعات نشان می‌دهد که نمونه‌های عدسی که از نرخ رشد بالایی در دوران رشد زایشی و گل‌دهی برخوردارند، به دلیل جذب کافی تشعشع خورشیدی و اختصاص کارآمد آن به زیست‌توده، عملکرد بالایی تولید می‌کنند (Mondal et al., 2013). گزارش‌شده است که با کاشت زودهنگام عدس در پاییز، طول دوره رشد، ارتفاع بوته، تجمع ماده خشک، درصد باروری غلاف و عملکرد دانه به‌صورت معنی‌داری افزایش می‌یابد (Singh et al., 2009; Barrios et al., 2016; Sen et al., 2016)؛ این امر مستلزم در اختیار داشتن نمونه‌های متحمل به سرما با زمستان‌گذرانی مناسب است. در مطالعه حاضر، تعداد هفت نمونه عدس، تحمل بسیار مناسبی در دمای 13- درجه سانتی‌گراد داشتند و این نمونه‌ها از نظر عملکرد دانه نیز از وضعیت مطلوبی برخوردار بودند و عملکرد آن‌ها از متوسط تولید عدس در کشور بسیار بالاتر بود.

بر اساس نتایج تجزیه خوشه‌ای، نمونه‌های عدس مورد مطالعه به شش گروه مجزا از هم تفکیک شدند (شکل 7). در گروه اول 22 نمونه (MLC13، MLC424، MLC286، MLC303، MLC409، MLC334، MLC407، MLC458، MLC394، MLC396، MLC33، MLC323، MLC469، MLC11، MLC169، MLC8، MLC454، MLC397، MLC264، MLC12، MLC461، MLC152)، در گروه دوم 37 نمونه، در گروه سوم 82 نمونه، در گروه چهارم 44 نمونه، در گروه پنجم 45 نمونه و در گروه ششم 29 نمونه، قرار گرفتند (شکل 7).

مقایسه میانگین گروه‌ها با میانگین کل نشان داد که درصد بقاء به‌ترتیب در گروه اول و دوم نسبت به میانگین کل برتری داشتند و در سایر گروه‌ها مساوی و پایین‌تر از میانگین کل بود (جدول 8). همچنین در نمونه‌های گروه اول ارتفاع بوته، تعداد کل غلاف و تعداد غلاف پر در بوته نسبت به سایر گروه‌ها بیشتر از میانگین کل بود (جدول 8). ازنظر عملکرد، به‌ترتیب گروه یک و دو نسبت به میانگین کل برتری داشتند، ولی سایر گروه‌ها از میانگین کمتری برخوردار بودند (جدول 8). به‌طورکلی گروه یک نسبت به سایر گروه‌ها در تمامی صفات نسبت به میانگین کل برتری داشت (جدول 8). به همین دلیل بر اساس نتایج گروه‌بندی نمونه‌های عدس متحمل به یخ‌زدگی، به‌نظر می‌رسد از نمونه‌های عدس گروه یک می‌توان در مطالعات اصلاح نژادی جهت استفاده از ویژگی‌های برتر بهره برد.

نتایج حاصل از آزمون تجزیه به مؤلفه‌های اصلی (PCA) و ترسیم بای‌پلات نشان داد که مؤلفه اول، 95/61 درصد از تغییرات صفات شامل کاشت تا گلدهی، گلدهی تا رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف و تعداد غلاف پر در بوته را توجیه کرد (جدول 9، شکل 8). مؤلفه دوم، صفات درصد بقاء، تعداد کل غلاف در بوته، عملکرد دانه و زیست‌توده را با 55/16 درصد توجیه کرد (جدول 9، شکل 8).

 

 

جدول 7- درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، عملکرد و اجزای عملکرد و زیست‌توده نمونه‌های عدس در دامنه بقا صفر تا نه درصد در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

Table 7. Survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass in 9-0% survival range of lentil accessions in autumn sowing during 2016-2017 growing season.

MLC

Survival percentage (%)

Sowing to flowering (Day)

Flowering to maturity (Day)

Plant height (cm)

Lowest pod height (cm)

Pod No. Plant-1

Filled pod. Plant-1

Biological yield (g.m-2)

Seed yield (g.m-2)

113

9

186

41

10

9

9

8

88

9

63

9

183

29

9

2

31

11

245

43

77

9

183

29

39

12

56

47

184

38

439

9

171

56

20

13

17

7

35

3

273

7

189

28

20

8

4

1

54

16

27

7

183

29

21

7

23

13

53

10

48

7

179

48

25

9

18

12

83

20

408

7

206

5

32

18

20

13

55

5

299

7

183

16

28

13

38

34

143

20

330

7

194

29

22

10

8

6

29

2

399

6

183

27

23

9

8

4

45

4

322

6

205

6

29

19

20

18

50

11

427

6

206

7

19

10

10

9

38

3

438

6

183

29

8

3

10

5

27

2

29

5

183

29

22

8

26

6

18

5

320

5

187

21

26

15

14

10

72

18

30

5

183

29

21

7

34

10

18

5

42

5

177

50

28

9

24

7

52

10

401

5

185

39

19

6

15

13

68

9

337

5

195

10

11

5

48

46

42

8

295

5

198

15

28

9

36

29

42

17

274

4

189

5

30

16

25

25

71

15

301

4

183

34

28

10

17

13

30

4

32

3

183

14

18

5

0

0

0

0

39

3

188

14

17

0

0

0

0

0

60

3

183

29

12

0

0

0

0

0

65

3

183

14

15

0

0

0

0

0

67

3

183

29

12

5

20

12

99

38

79

3

179

52

12

0

8

6

29

5

80

3

183

29

12

0

22

3

30

12

82

3

198

14

10

0

0

0

0

0

86

3

183

29

14

3

32

10

50

17

89

3

183

14

15

0

0

0

0

0

90

3

183

29

9

4

83

44

165

16

92

3

183

29

11

4

23

6

44

2

94

3

183

0

19

0

0

0

0

0

105

3

183

0

9

0

0

0

0

0

107

3

183

0

10

0

0

0

0

0

110

3

183

0

12

0

0

0

0

0

122

3

183

25

10

4

48

44

88

15

123

3

183

0

10

0

0

0

0

0

126

3

183

0

10

0

0

0

0

0

340

3

206

7

13

1

21

15

73

2

304

2

182

29

11

5

10

9

49

5

341

2

206

7

9

3

11

8

20

2

309

1

198

6

17

10

29

1

49

1

300

1

182

6

18

8

6

4

25

2

329

1

205

6

15

13

33

28

68

12

448

0

0

0

0

0

0

0

0

0

266

0

0

0

0

0

0

0

0

0

269

0

0

0

0

0

0

0

0

0

271

0

0

0

0

0

0

0

0

0

276

0

0

0

0

0

0

0

0

0

282

0

0

0

0

0

0

0

0

0

283

0

0

0

0

0

0

0

0

0

284

0

0

0

0

0

0

0

0

0

285

0

0

0

0

0

0

0

0

0

287

0

0

0

0

0

0

0

0

0

288

0

0

0

0

0

0

0

0

0

290

0

0

0

0

0

0

0

0

0

291

0

0

0

0

0

0

0

0

0

292

0

0

0

0

0

0

0

0

0

293

0

0

0

0

0

0

0

0

0

296

0

0

0

0

0

0

0

0

0

298

0

0

0

0

0

0

0

0

0

302

0

0

0

0

0

0

0

0

0

307

0

0

0

0

0

0

0

0

0

312

0

0

0

0

0

0

0

0

0

327

0

0

0

0

0

0

0

0

0

331

0

0

0

0

0

0

0

0

0

333

0

0

0

0

0

0

0

0

0

412

0

0

0

0

0

0

0

0

0

422

0

0

0

0

0

0

0

0

0

426

0

0

0

0

0

0

0

0

0

431

0

0

0

0

0

0

0

0

0

435

0

0

0

0

0

0

0

0

0

436

0

0

0

0

0

0

0

0

0

LSD0.05

4

26

20

7

3

18

17

95

77

MLC: کلکسیون بذر عدس پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد، LSD: حداقل اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال پنج درصد.

MLC: Mashhad Lentil Collection, LSD: Least significant difference in p≤0.05 of probability level.

 
                       

 

 

بررسی نمودار بای‌پلات نشان داد که نمونه‌های عدس دارای درصد بقا بالا، از زیست‌توده و عملکرد دانه بیشتری نیز برخوردار بودند. به‌ عنوان ‌مثال، نمونه‌های MLC13، MLC424، MLC286، MLC409، MLC303، MLC334 و MLC407 همگی در بعد اول قرار گرفتند (شکل 8). همچنین نمودار بای‌پلات نشان داد که نمونه‌هایی که دارای ارتفاع بوته و ارتفاع اولین غلاف بیشتری بودند، دارای طول دوره کاشت تا گلدهی و گلدهی تا رسیدگی بیشتری نیز بودند
 (شکل 8).

 

 

 

شکل 7- گروه‌بندی خوشه‌ای نمونه‌های عدس بر اساس صفات مورد مطالعه در کشت پاییزه سال زراعی 96،1395 در مشهد.

Figure 7. Cluster grouping of lentil accessions based on studied characteristic in autumn sowing during 2016-2017 growing season in Mashhad.

 

 

 

شکل 8– نمودار بای‌پلات بر مبنای دو مؤلفه اول و دوم با بیشترین توجیه واریانس داده‌ها.

Figure 8. Biplot based on two major principal component factors.

 

 

 

جدول 8- میانگین و انحراف از میانگین گروه‌های حاصل از گروه‌بندی خوشه‌ای نمونه‌های عدس بر اساس صفات مورد مطالعه در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

Table 8. Mean and deviation from mean of groups in cluster analysis of lentil accessions based on studied characteristic in autumn sowing during 2016-2017 growing season in Mashhad.

 

 

Group

 
 

1

 

2

 

3

 

4

 

5

 

6

MLC

13،424،286،303،409،334،407،458،394،396،33،323،469،11،169،8،454،397،264،12،461،152

 

339،81،163،310،328،410،342،147،275،428،472،289،398،395،151،306،449،7،466،423،447،50،10،429،44،415،430،315،446،418،413،471،268،470،406،267،437

 

212،204،213،314،246،402،206،210 140،255،258،433،311،421،214،9،177،225،324،343،176،440،215،313،456،317،53،467،84،445،256،263،160،41،404،261،224،400،145،414،16،72،146،149،21،464،452،85،43،217،64،130،444،451،457،257،403،252،165،425،135،441،318،326،474،132،83،335،161،185،439،27،48،408،322،29،320،30،42،401،274،301

 

297،308،417،8،420،325،393،411،357،294،405،66،352،336،281،305،54،53،14،468،476،36،172،460،321،419،87،369،332،249،254،265،450،338،77،299،427،337،295،90،122،309،300،329

 

416،434،260،128،150،175،218،219،247،250،251،253،259،262،459،462،463،465،93،113،63،273،330،399،438،32،39،60،65،67،79،80،82،86،89،92،94،105،107،110،123،126،340،304،341

 

448،266،269،271،276،282،283،284،285،287،288،290،291،292،293،296،298،302،307،312،327،331،333،412،422،426،431،435،436

Traits

Group mean

Deviation from mean

 

Group mean

Deviation from mean

 

Group mean

Deviation from mean

 

Group mean

Deviation from mean

 

Group mean

Deviation from mean

 

Group mean

Deviation from mean

Survival (%)

70

46

 

49

25

 

24

0

 

15

-9

 

7

-17

 

0

-24

Sowing to flowering (day)

168

6

 

172

10

 

186

23

 

192

29

 

186

24

 

0

-163

Flowering to maturity (day)

45

19

 

38

12

 

33

7

 

19

-7

 

17

-9

 

0

-26

Plant height (cm)

39

16

 

31

8

 

29

6

 

24

0

 

12

-11

 

0

-23

Lowest pod height (cm)

14

5

 

12

3

 

13

4

 

10

1

 

3

-6

 

0

-9

Pod No (Plant،1)

86

57

 

44

15

 

19

-10

 

46

17

 

8

-21

 

0

-29

Filled pod (Plant،1)

76

54

 

34

13

 

12

-9

 

32

11

 

3

-18

 

0

-21

Seed yield (g.m،2)

156

124

 

60

28

 

14

-18

 

27

-4

 

4

-27

 

0

-32

Biological yield (g.m،2)

1158

906

 

600

348

 

118

-134

 

153

-99

 

27

-225

 

0

-252
                                     

 

 

 

 

 

 

 

جدول 9- سهم هر یک از متغیرها در دو مؤلفه برتر آزمون PCA برای متغیرهای اندازه‌گیری شده در نمونه‌های عدس.

Table 9. Principal component loading for the measured trait of lentil accessions.

Parameters

Factor

PCA 1

PCA 2

Proportion of total variation (%)

61.95

16.55

Survival percentage

-0.88

0.27

Sowing to flowering

-0.53

-0.68

Flowering to maturity

-0.76

-0.14

Plant height

-0.89

-0.29

Lowest pod height

-0.80

-0.40

Pod No

-0.79

0.31

Filled pod

-0.76

-0.32

Seed yield

-0.80

0.49

Biological yield

-0.82

0.50

 

 

نتیجه‌گیری کلی

نتایج این مطالعه نشان داد که تنوع زیادی بین نمونه‌های عدس از نظر تحمل به سرما و یخ‌زدگی زمستانه وجود دارد و امکان به‌گزینی نمونه‌های متحمل به یخ‌زدگی وجود دارد. از نمونه‌های مورد بررسی، هفت نمونه دارای دامنه بقای 76،100 درصد بودند و به‌عنوان نمونه‌هایی با تحمل بالای به تنش یخ‌زدگی شناسایی شدند. گروه‌بندی خوشه‌ای و مقایسه میانگین گروه‌ها با میانگین کل نشان داد که 22 نمونه شامل MLC13، MLC424، MLC303، MLC286، MLC409، MLC334، MLC407، MLC458، MLC394، MLC396، MLC33، MLC323، MLC469، MLC11، MLC169، MLC8، MLC454، MLC397، MLC264، MLC12، MLC461 و MLC152، درصد بقاء و عملکرد دانه بیشتری نسبت به میانگین کل داشتند. متوسط عملکرد دانه عدس در ایران 550 کیلوگرم در هکتار می‌باشد (Anonymous, 2020) و حدود 5/18 درصد از نمونه‌های عدس مورد مطالعه، عملکردی بیش از متوسط عملکرد عدس در کشوری در شرایط کشت پاییزه داشتند. هرچند به‌نظر می‌رسد که تعدادی از نمونه‌های عدس مورد بررسی از پتانسیل عملکرد مناسبی جهت کشت پاییزه برخوردار هستند، ولی تداوم این سری آزمایش‌ها در شرایط مزرعه‌ای در مناطق متعدد و همچنین اجرای آزمایش در شرایط کنترل‌شده به‌منظور ارزیابی دقیق‌تر میزان تحمل به تنش یخ‌زدگی در این گیاه ضروری می‌باشد.

 

REFERENCES

  1. Abraham, R. (2015). Lentil (Lens culinaris Medikus) Current status and future prospect of production in Ethiopia. Advances in Plants & Agriculture Researchs, 2(2), 00040.
  2. Ali, A., Johnson, D. L. & Stushnoff, C. (1999). Screening lentil (Lens culinaris) for cold hardiness under controlled conditions. The Journal of Agricultural Science, 133(3), 313-319.
  3. Anonymous, 2020. Statistics Agriculture. The first volume. Horticultural and Agricultural Products. Tehran. IRAN. (In Persian)
  4. Badaruddin, M. & Meyer, D. W. (2001). Factors modifying frost tolerance of legume species. Crop Science, 41(6), 1911-1916.
  5. Bagheri, A., Nezami, A. & Hojjat, S. (2004). Evaluation of cold tolerance in lentil for fall planting in the highlands of Iran. (Final report of research project). Ferdowsi University of Mashhad. (In Persian)
  6. Barrios, A., Aparicio, T., Rodriguez, M. J., de la Vega, M. P. & Saldana, C. C. (2016). Winter sowing of adapted lines as a potential yield increase strategy in lentil (Lens culinaris). Spanish Journal of Agricultural Research, 14(2), 9.
  7. Bhandari, K. & Nayyar, H. (2014). Low temperature stress in plants: an overview of roles of cryoprotectants in defense. In Physiological mechanisms and adaptation strategies in plants under changing environment (pp. 193-265). Springer, New York.
  8. Bicer, B. T. & Sakar, D. (2008). Studies on variability of lentil genotypes in Southeastern Anatolia of Turkey. Notulae Botanicae Horti Agrobotanici Cluj،Napoca, 36(1), 20-24.
  9. Chen, C., Miller, P., Muehlbauer, F., Neill, K., Wichman, D. & McPhee, K. (2006). Winter pea and lentil response to seeding date and micro‐and macro‐ Agronomy Journal, 98(6), 1655-1663.
  10. Erskine, W. (2009). The lentil: botany, production and uses. CABI.
  11. Erskine, W., Diekmann, J., Jegatheeswaran, P., Salkini, A., Saxena, M. C., Ghanaim, A. & El Ashkar, F. (1991). Evaluation of lentil harvest systems for different sowing methods and cultivars in Syria. The Journal of Agricultural Science, 117(3), 333-338.
  12. Erskine, W., Nassib, A. M. & Telaye, A. (1988). Breeding for Morphological traits. In World crops: Cool Season Food Legumes (pp. 117-127). Springer, Dordrecht.
  13. Erskine, W., Sarker, A. & Kumar, S. (2011). Crops that feed the world 3. Investing in lentil improvement toward a food secure world. Food Security, 3(2), 127.
  14. Fırıncıoglu, H. K., Unal, S., Erbektas, E. & Dogruyol, L. (2010). Relationships between seed yield and yield components in common vetch (Vicia sativa sativa) populations sown in spring and autumn in central Turkey. Field Crops Research, 116(1, 2), 30-37.
  15. Food and Agriculture Organization of the United Nations. (2020). FAOSTAT statistical database. http://www.fao.org/faostat.
  16. Gholami Rezvani, N., Nezami, A., Kafi, M. & Nabati, J. (2019). Evaluation of lentil (Lens culinaris) genotypes for autumn sowing in cold temperate regions under field conditions. Journal of Crop Production, 11(4), 142-147. (In Persian)
  17. Gusta, L. V. & Wisniewski, M. (2013). Understanding plant cold hardiness: an opinion. Physiologia Plantarum, 147(1), 4-14.
  18. Hamdi, A., Kusmenoglu, I. & Erskine, W. (1996). Sources of winter hardiness in wild lentil. Genetic Resources and Crop Evolution, 43(1), 63-67.
  19. Hanlan, T. G., Ball, R. A. & Vandenberg, A. (2006). Canopy growth and biomass partitioning to yield in short،season lentil. Canadian Journal of Plant Science, 86(1), 109-119.
  20. Hojjat, S. S. (2013). The study lentil adaptations to highland winter،sown environments in Northeastern Iran. Russian Agricultural Sciences, 39(2), 134-142.
  21. Hojjat, S. S. & Galstyan, M. H. (2014). Study of economic،ecological results of cold resistance sort of the Lentil world collection under Highlands of Islamic Republic of Iran. International Journal of Agriculture and Crop Sciences, 7(14): 1364-1370.
  22. Hojjat, S. S., Bagheri, A. & Nezami, A. (2007). Evaluation of lentil germplasm for cold tolerance in order to fall in highlands of Iran. Journal of Agricultural Science, 5(1), 143-155. (In Persian)
  23. Kahraman, A., Kusmenoglu, I., Aydin, N., Aydogan, A., Erskine, W. & Muehlbauer, F. J. (2004). Genetics of winter hardiness in 10 lentil recombinant inbred line populations. Crop Science, 44(1), 5-12.
  24. Kumar, J., Gupta, S., Gupta, P., Dubey, S., Tomar, R. S. S. & Kumar, S. (2016). Breeding strategies to improve lentil for diverse agro،ecological environments. Indian Journal of Genetics and Plant Breeding, 76, 530-549.
  25. Mahmoudi, A. A. (2006). Effect of sowing season and seeding density on grain yield in lentil (local var. Robat) under dryland conditions of Nothern Khorasan. Iranian Journal of Crop Science, 8(31), 232-240. (In Persian)
  26. Materne, M. & Siddique, K. H. M. (2009). Erskine, F. J. Muehlbauer, A. Sarker, B. Sharma. (Ed) Agroecology and Crop Adaptation. (pp. 47-63) CABI.
  27. Mishra, B. K., Srivastava, J. P., Lal, J. P. & Sheshshayee, M. S. (2016). Physiological and biochemical adaptations in lentil genotypes under drought stress.  Russian Journal of Plant Physiology, 63(5), 695-708.
  28. Mittler, R. (2006). Abiotic stress, the field environment and stress combination. Trends in Plant Science, 11(1), 15-19.
  29. Mondal, M. M. A., Puteh, A. B., Malek, M. A., Roy, S. & Yusop, M. R. (2013). Contribution of morpho،physiological traits on yield of lentil (Lens culinaris medik). Australian Journal of Crop Science, 7(8), 1167.
  30. Oweis, T., Hachum, A. & Pala, M. (2004). Lentil production under supplemental irrigation in a Mediterranean environment. Agricultural Water Management, 68(3), 251-265.
  31. Piergiovanni, A. R. (2000). The evolution of lentil (Lens culinaris) cultivation in Italy and its effects on the survival of autochthonous populations. Genetic Resources and Crop Evolution, 47(3), 305-314.
  32. Rymen, B., Fiorani, F., Kartal, F., Vandepoele, K., Inzé, D. & Beemster, G. T. (2007). Cold nights impair leaf growth and cell cycle progression in maize through transcriptional changes of cell cycle genes. Plant Physiology, 143(3), 1429-1438.
  33. Sabaghpour, S. H., Seyedi, F., Mahmoodi, A. A., Safikhani, M., Pezeshkpour, P. & Rostemi, B. (2013). Kimiya, a new high yielding lentil cultivar for moderate cold and semi warm climate of Iran. Seed and Plant Improvement Journal, 29(2), 397-399. (In Persian)
  34. Sakar, D., Durutan, N. & Meyveci, K. (1988). Factors which limit the productivity of cool season food legumes in Turkey (pp. 137-145). Springer, Dordrecht.
  35. Samad, M. A., Rahman, M. K., Mondal, M. M. A. & Fakir, M. S. A. (2007). Evaluation of some advanced lentil mutants in relation to growth, yield attributes and yield. Bangladesh Journal Crop Science, 18, 117-122.
  36. Sen, S., Ghosh, M., Mazumdar, D., Saha, B. & Dolui, S. (2016). Effect of sowing date and variety on phenology and yield of lentil during rabi season. Journal of Crop and Weed, 12(1), 135-138.
  37. Singh, H., Elamathi, S. & Anandhi, P. (2009). Effect of row spacing and dates of sowing on growth and yield of lentil (Lens culinaris) under north eastern region of UP. Legume Research،An International Journal, 32(4), 307-308.
  38. Stoddard, F. L., Balko, C., Erskine, W., Khan, H. R., Link, W. & Sarker, A. (2006). Screening techniques and sources of resistance to abiotic stresses in cool،season food legumes. Euphytica, 147(1,2), 167-186.
  39. Yazdi, S. B., Majnoun, H. N. & Peighambari, S. A. (2004). Evaluation of cold hardiness in lentil genotypes (Lens culinaris). Seed and Plant, 20(1), 23-37. (In Persian)
  40. Yoshida, R., Sato, T., Kanno, A. & Kameya, T. (1998). Streptomycin mimics the cool temperature response in rice plants. Journal of Experimental Botany, 49(319), 221-227.
  41. Yuan, H. Y., Saha, S., Vandenberg, A. & Bett, K. E. (2017). Flowering and growth responses of cultivated lentil and wild lens germplasm toward the differences in red to far،red ratio and photosynthetically active radiation. Frontiers in Plant Science, 8, 386.

References

  1. ، فیبر و کربوهیدرات‌ها، جایگاه ویژه‌ای را در تأمین نیاز غذایی انسان به‌خصوص در کشورهای درحال‌توسعه دارا است. در طی سالیان اخیر، تولید جهانی عدس افزایش‌یافته است و تولید آن از 85/0 میلیون تن در سال 1961 به 33/6 میلیون تن در سال 2018 افزایش‌یافته است (FAO, 2020). در ایران نیز سطح زیر کشت عدس از 41 هزار هکتار در سال 1340 به 147 هزار هکتار در سال 1397 افزایش داشته است (FAO, 2020) و سهم این گیاه از کل میزان تولید بقولات 87/8 درصد است که بعد از نخود (92/40 درصد) و لوبیا (62/35 درصد)، سومین گیاه مهم بقولاتی محسوب می‌شود (Anonymous, 2020).

    این موارد بیانگر افزایش اهمیت عدس به‌عنوان یک منبع پروتئینی باارزش گیاهی است؛ با وجود این در ایران، میانگین عملکرد دانه در مقایسه با میانگین عملکرد جهانی تقریباً 50 درصد کمتر است (Sabaghpour et al., 2013). عمده‌ترین مشکل تولید عدس در ایران را می‌توان به مدیریت ضعیف زراعی و پتانسیل پایین عملکرد ارقام موجود مرتبط دانست (Mahmoudi, 2006). انتخاب زمان کاشت مناسب منطبق با مراحل فنولوژیکی گیاهان زراعی جهت بهره‌داری بهینه از عوامل محیطی مانند دما، رطوبت و طول روز، مهم‌ترین کلید تعیین‌کننده سازگاری و افزایش عملکرد محصولات کشاورزی است (Materne & Siddique, 2009)، زیرا در عدس دما، توزیع و مقدار بارندگی سالیانه، ازجمله عوامل مهم تعیین‌کننده مکان و زمان کشت این محصول هستند (Erskine, 2009; Erskine et al., 2011). در مناطق سرد و مرتفع از جمله برخی نقاط ایران، عدس عمدتاً به‌صورت بهاره کشت می‌شود. مهم‌ترین عامل محدودکننده کشت بهاره عدس، پایین بودن عملکرد و عدم ثبات در میزان تولید این محصول می‌باشد، زیرا در کشت بهاره گیاهان ممکن است با تنش خشکی مواجه شوند. علاوه بر این، گیاهان بهاره به دلیل کشت بذر در خاک نسبتاً سرد اوایل بهار، با خطر کاهش سبز شدن مواجه هستند (Chen et al., 2006). در برخی موارد، به علت بالا بودن شدت بارندگی‌ها در بهار، زارعین فرصت کشت پیدا نمی‌کنند؛ بنابراین زمان کشت به اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت موکول می‌شود و از این رو عمده بارندگی‌های مؤثر از دسترس گیاه خارج می‌شود. قطع بارندگی قبل از رسیدن گیاه به مرحله زایشی و نیز پراکنش نامناسب بارندگی، سبب تخلیه رطوبت خاک می‌شود و گیاه در حساس‌ترین مراحل رشد، با شرایط نامساعد محیطی مانند کمبود رطوبت، افزایش درجه حرارت و وزش بادهای گرم مواجه می‌شود که این عوامل سبب کوتاهی طول دوره رشد گیاه، کاهش زیست‌توده و در نهایت کاهش تولید و نوسان در عملکرد گیاه می‌شود (Mishra et al., 2016).

    مطالعات متعدد نشان داده است که در نواحی مرتفع و سرد مانند ترکیه، ایران، افغانستان و پاکستان، با جایگزینی کشت پاییزه-زمستانه به‌جای کشت بهاره، به‌دلیل استفاده بهینه از رطوبت موجود در خاک و افزایش تولید زیست‌توده، تا حد زیادی می‌توان مشکلات کشت عدس را برطرف کرد و به افزایش معنی‌داری در عملکرد دانه دست‌یافت (Kahraman et al., 2004; Stoddard et al., 2006)؛ ضمن این‌که کارایی استفاده از آب در کشت پاییزه، به‌مراتب بالاتر از کشت بهاره گزارش‌شده است (Oweis et al., 2004). در همین راستا مطالعات نشان می‌دهند که با جایگزینی کشت پاییزه-زمستانه به‌جای کشت بهاره می‌توان به افزایش عملکردی بین 50 تا 100 درصد دست‌یافت (Sakar et al., 1988; Kahraman et al., 2004; Chen et al., 2006; Barrios et al., 2016). در مطالعه‌ای که به‌منظور بررسی تحمل به سرما در ژرم‌پلاسم عدس در دو سال متوالی در شرایط آب و هوایی مشهد انجام گرفت، مشاهده شد که عملکرد ژنوتیپ‌های عدس متحمل به سرما در کشت پاییزه، بیش از کشت بهاره بود (Bagheri et al., 2004). در مطالعه‌ای اثر دو تاریخ کاشت پاییزه و یک تاریخ کاشت بهاره در عدس بررسی شد؛ نتایج نشان داد که طول دوره رشد در کشت پاییزه، 3/2 برابر طولانی‌تر از کشت بهاره بود و عملکرد دانه در تاریخ‌های کشت پاییزه، به ترتیب چهار و دو برابر بیشتر از تاریخ کشت بهاره بود (Hojjat & Galstyan, 2014).

    باوجود مزایای زیاد کشت پاییزه، مهم‌ترین عامل محدودکننده کشت پاییزه عدس در ایران، تنش سرما است (Yazdi et al., 2004; Hojjat et al., 2007). از این ‌رو، موفقیت در کاشت پاییزه مستلزم وجود ارقام متحمل به تنش‌های زمستانه و به‌ویژه تنش سرما است و به‌نظر می‌رسد که بقای زمستانه به‌عنوان یـک ویژگـی مهـم جهت حصول حداکثر عملکرد دانه در گیاهان پـائیزه لازم و ضروری است. تنش سرما باعث ایجاد اختلال در کارکرد طبیعی گیاه در سطوح مورفولوژیکی، فیزیولوژیکی و سلولی می‌شود که از جمله می‌توان به توقف رشد، کوتولگی، کاهش و تغییر شکل برگ، کلروز و نکروزه شدن برگ‌ها اشاره کرد (Yoshida et al., 1998; Rymen et al., 2007; Bhandari & Nayyar, 2014). بروز تنش سرمای شدید حتی ممکن است منجر به مرگ و نابودی گیاهان شود. طی چند دهه گذشته در برنامه‌های اصلاحی عدس، پژوهش‌های بسیاری به‌منظور ارزیابی تحمل گیاهان به تنش سرما انجام شده است. آزمایش در شرایط مزرعه این امکان را فراهم خواهد کرد که میزان تحمل به سرما به‌صورت دقیق‌تر و صحیح‌تری ارزیابی شود (Mittler, 2006)، زیرا ارزیابی تحمل به سرما در شرایط مزرعه به دلیل قرار گرفتن گیاهان در معرض زمستان واقعی، روش به‌گزینی مناسبی است و از ابزارهای مهم جهت انتخاب ارقام متحمل به سرما به‌شمار می‌آیند (Ali et al., 1999; Gusta and Wisniewski, 2013).

    با توجه به مطالب گفته شده، این مطالعه با هدف بررسی تحمل به سرمای 259 نمونه عدس بانک بذر دانشگاه فردوسی مشهد در شرایط مزرعه انجام شد.

     

    مواد و روش‌ها

    این مطالعه با استفاده از 259 نمونه عدس طی سال زراعی 96-1395 در قالب آزمون ارزیابی مقدماتی (آگمنت) با پنج ژنوتیپ شاهد (بومی کالپوش، سرخس، رباط، بیرجند و گناباد) در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد، واقع در جنوب شرقی مشهد با عرض جغرافیایی 36 درجه و 16 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 59 درجه و 38 دقیقه شرقی با ارتفاع 985 متر بالاتر از سـطح دریای آزاد اجرا شد.

    عملیات آماده‌سازی زمین شامل شخم پاییزه، دو دیسک عمود برهم و تسطیح زمین بود. بذرها قبل از کاشت با قارچ‌کش بنومیل (Benlat WP50%) با غلظت دو در هزار ضدعفونی شدند و سپس با تراکم 200 بوته در مترمربع در دو ردیف به طول 150 سانتی‌متر و با فاصله ردیف 35 سانتی‌متر به‌صورت دستی در عمق دو سانتی‌متری خاک در نیمه اول آبان ماه کشت شدند. آبیاری دو بار طی فصل رشد انجام شد، به این صورت که اولین آبیاری به‌منظور اطمینان از سبز شدن سریع و یکنواخت بذرها بلافاصله پس از کاشت و دومین آبیاری، 20 روز بعد از آبیاری اول انجام گرفت و علف‌های‌هرز در طول فصل رشد به‌صورت دستی وجین شدند.

    ارزیابی تحمل به سرما بعد از سبز شدن و استقرار بوته انجام شد. برای این منظور تعداد گیاهان یک ماه پس از کاشت و یک‌بار در انتهای اسفندماه شمارش شدند و درصد بقاء بر اساس رابطه (1) محاسبه شد:

    (رابطه 1)         100×S(%)=(Pa/Pb)

    که در آن، s: درصد بقا، Pa: تعداد گیاهان پس از زمستان و Pb: تعداد گیاهان قبل از زمستان می‌باشد. سپس میزان تحمل به یخ‌زدگی نمونه‌ها بر اساس روش Hamid et al. (1996) تعیین شد. در این روش، نمونه‌ها بر اساس درصد بقاء در شش گروه دسته‌بندی شدند؛ گروه یک: بسیار مقاوم به سرما (100 درصد بقاء)، گروه دو: مقاوم به سرما (76-99 درصد)، گروه سه: نسبتاً مقاومت به سرما (51-75)، گروه چهار: متحمل به سرما (26-50 درصد)، گروه پنج: حساس به سرما (10-25 درصد) و گروه شش: بسیار حساس به سرما (صفر تا نه درصد). در طول فصل رشد، مراحل فنولوژیکی گیاهان شامل روز سبز شدن تا 50 درصد گلدهی، 90 درصد غلاف دهی و رسیدگی ثبت شدند. در پایان فصل رشد نیز ارتفاع بوته، ارتفاع تشکیل اولین غلاف از زمین، اجزای عملکرد شامل تعداد غلاف در هر بوته (غلاف پر و پوک) و وزن صد دانه در پنج بوته که به‌صورت تصادفی برداشت شدند، اندازه‌گیری و ثبت شد. برای تعیین زیست‌توده و عملکرد، گیاهان از یک مترمربع برداشت شدند.

    تجزیه‌وتحلیل آماری داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار Excel و مقایسه میانگین‌ها با آزمون LSD در سطح احتمال پنج درصد انجام شد. ضریب همبستگی پیرسون و تجزیه خوشه‌ای با استفاده از نرم‌افزار JMP9 محاسبه شد و برای تجزیه به مؤلفه‌های اصلی، از نرم‌افزار STATISTICA8 استفاده شد و نمودارها با نرم‌افزار Sigmaplot 2001 رسم شدند.

    نتایج و بحث

    بر اساس داده‌های هواشناسی سال‌ زراعی 96-1395، گیاهان در طی دوران رشد رویشی، 71 روز در معرض دمای زیر صفر درجه سانتی‌گراد قرار گرفتند. حداقل درجه حرارت در طی این دوره، 13- درجه سانتی‌گراد بود که در تاریخ دوم اسفندماه 1395 به وقوع پیوست (شکل 1). مجموع دماهای زیر صفر در طول پاییز و زمستان، 7/272- درجه سانتی‌گراد و میزان کل نزولات جوی در طول فصل رشد 7/252 میلی‌متر بود (شکل 1).

     

     

     

    شکل 1- دماهای حداقل و حداکثر روزانه و بارندگی ماهیانه در مشهد طی فصل زراعی 96-1395

    Figure 1. Daily minimum and maximum temperatures and monthly rainfall during 2016-2017 growing seasons in Mashhad.

     

     

    نتایج حاصل از مقایسه میانگین‌ها نشان داد بین نمونه‌های عدس از نظر درصد بقاء، تفاوت معنی‌داری وجود دارد (جدول 1). در میان 259 نمونه مورد بررسی، درصد بقاء در گستره‌ای بین صفر تا 100 درصد مشاهده شد (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). در میان نمونه‌های مورد مطالعه، تنها نمونه ‌MLC13 پس از زمستان، دارای 100 درصد بقاء بود و شش نمونه (MLC424، MLC286، MLC409، MLC303، MLC334) به‌عنوان نمونه‌های متحمل به سرما شناسایی شدند. تعداد 39 و 59 نمونه (به ترتیب 12 و 23 درصد) به‌ترتیب نسبتاً مقاوم و متحمل به سرما بودند. بیش از 62 درصد نمونه‌های موردبررسی (به‌ترتیب 84 و 77 نمونه) در گروه نمونه‌های حساس و بسیار حساس به سرما قرار گرفتند (شکل 2).

    شرایط سخت زمستان با حداقل مطلق دمای 13 درجه سانتی‌گراد زیر صفر و مدت طولانی‌ (71 روز) دمای زیر صفر در سال زراعی 96-1395 موجب شد تا گزینش بسیار خوبی در میان نمونه‌های مورد مطالعه ازنظر تحمل به سرما و شرایط سخت زمستان صورت گیرد. مطالعات نشان می‌دهد که شرایط زمستان مانند شدت یخ‌زدگی، زمان حادث شدن تنش یخ‌زدگی و طول مدت دماهای زیر صفر، از عوامل مؤثر بر سازگاری و بهره‌وری حبوبات در کشت پاییزه است (Badaruddin & Meyer, 2001; Stoddard et al., 2006) مقایسه نتایج این آزمایش با مطالعه مشابه‌ در سال 95-1394 نشان داد که شرایط زمستان، موجب کاهش درصد بقای نمونه‌های عدس می‌شود. در مطالعه پیشین، حداقل دما 9/5- درجه سانتی‌گراد بود و گیاهان، 39 روز دمای زیر صفر درجه را تجربه کردند در نتیجه تعداد بیشتری از نمونه‌ها قادر به حفظ درصد بالایی از بقاء شدند (Gholami et al., 2019). با بررسی شرایط دمایی مطالعه حاضر در مقایسه با مطالعات پیشین می‌توان بیان کرد که عامل مؤثر در بقای نمونه‌های عدس، تفاوت در شدت و طول دوره سرمای زمستانه است. از آن‌جا که بقای زمستانه گیاهان در مزرعه به‌عنوان یکی از عوامل ضروری جهت تحمل به سرما در شـرایط سـخت زمستان، تنها به دما وابسته نیست، بلکه اثر متقابل سایر عوامل نیز در بقای زمستانه مؤثر هستند (Gusta and Wisniewski, 2013). می‌توان نتیجه گرفت که در مطالعه حاضر، نمونه‌های متحمل به سرما، نه‌تنها از لحاظ تحمل به سرما در سطح بالایی قرار داشتند، بلکه از لحاظ تحمل به سایر تنش‌های زیستی و غیر زیستی نیز در سطح قابل قبولی بودند.

     

     

    شکل 2- درصد فراوانی نسبی نمونه‌های عدس در دامنه‌های مختلف بقاء در کشت پاییزه در سال زراعی 96-1395.

    Figure 2. Frequency of the lentil accessions in different survival range in the autumn sowing during 2016-2017 growing season.

     

     

    نتایج حاصل از مقایسه میانگین ژنوتیپ‌های شاهد نشان داد درصد بقاء در گستره‌ای بین 12 تا 88 درصد متغیر بود (جدول 1). بین ژنوتیپ‌های شاهد، یک ژنوتیپ در دامنه بقای 76-99 درصد، یک ژنوتیپ در دامنه بقای 51-75 درصد و سه ژنوتیپ در دامنه بقای 10-25 درصد بودند (جدول 1). بالاترین و پایین‌ترین درصد بقاء، به‌ترتیب در ژنوتیپ‌های کالپوش و رباط مشاهده شد (جدول 1).

     

     

    جدول 1- درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، عملکرد و اجزای عملکرد و زیست‌توده ژنوتیپ‌های شاهد عدس در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

    Table 1. Survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass of control lentil genotypes in autumn sowing during 2016-2017 growing season.

    Check genotypes

    Survival percentage (%)

    Sowing to flowering (Day)

    Flowering to maturity (Day)

    Plant height (cm)

    Lowest pod height (cm)

    Pod No. Plant-1

    Filled pod. Plant-1

    Biological yield (g.m-2)

    Seed yield (g.m-2)

    Birjand

    22

    168

    18

    29

    14

    42

    39

    588

    98

    Gonabad

    58

    170

    40

    37

    14

    57

    53

    1005

    128

    Robatt

    12

    185

    13

    21

    8

    15

    10

    63

    24

    Sarakhs

    14

    168

    18

    22

    11

    29

    23

    638

    51

    Kalpush

    88

    164

    54

    40

    15

    72

    71

    1065

    131

    LSD0.05

    3.86

    26

    20

    7

    3

    18

    17

    95

    77
                                     

     

     

    در بررسی دوره رشد رویشی و زایشی مشاهده شد که تعداد روز از کاشت تا گلدهی بین 154 و 206 روز و تعداد روز از گلدهی تا رسیدگی بین پنج تا 56 متغیر بودند (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). بین نمونه‌های عدس در دامنه بقای نه تا 100 درصد، تفاوت قابل‌ ملاحظه‌ای ازنظر تعداد روز از کاشت تا گلدهی مشاهده نشد (شکل A3). متوسط طول دوره رشد رویشی در نمونه‌های متحمل به سرما با دامنه بقاء بالاتر از 51 درصد، 167 روز بود، درحالی‌که در نمونه‌های حساس به سرما، متوسط طول این دوره 187 روز بود (شکل A3). از طرف دیگر با کاهش درصد بقاء، تعداد روز از گلدهی تا رسیدگی روند کاهشی نشان داد، به‌طوری‌که این دوره در نمونه‌هایی با درصد بقاء بالا، طولانی‌تر بود (شکل B3). تعداد روز از گلدهی تا رسیدگی در نمونه‌هایی با درصد بقای بالاتر از 76 درصد، بین 45 تا 50 روز (به‌طور متوسط 48 روز) بود (جدول 2).

     

     

    جدول 2- درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، اجزای عملکرد، عملکرد و زیست‌توده نمونه‌های عدس در دامنه‌های بقای 100 و 76-99 درصد در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

    Table 2. Survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass in 100% and 99-76% survival ranges of lentil accessions in autumn sowing during 2016-2017 growing season.

    MLC

    Survival percentage (%)

    Sowing to flowering (Day)

    Flowering to maturity (Day)

    Plant height (cm)

    Lowest pod height

     (cm)

    Pod No. Plant-1

    Filled pod. Plant-1

    Biological yield (g.m-2)

    Seed yield (g.m-2)

    13

    100

    171

    48

    37

    12

    132

    90

    1184

    148

    424

    90

    161

    45

    37

    13

    85

    71

    1332

    154

    286

    88

    168

    48

    41

    15

    75

    75

    1014

    192

    409

    86

    170

    50

    53

    19

    89

    89

    1369

    220

    303

    86

    156

    48

    39

    11

    65

    54

    669

    144

    334

    84

    170

    48

    41

    14

    88

    85

    1569

    225

    407

    81

    170

    50

    49

    18

    96

    96

    1400

    264

    LSD0.05

    3.86

    26

    20

    7

    3

    18

    17

    95

    77

    MLC: کلکسیون بذر عدس پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد، LSD: حداقل اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال پنج درصد.

    MLC: Mashhad Lentil Collection, LSD: Least significant difference at p≤0.05 of probability level.

     

     

    با کاهش درصد بقاء، طول دوره زایشی به‌ترتیب 13، 33، 48 و 56 درصد نسبت به دامنه بقای بالاتر از 76 درصد کاهش یافت. نتایج همبستگی بین طول دوره رشد رویشی و زایشی با درصد بقاء، مثبت و معنی‌دار بود (جدول 3).

     

     

     

    جدول 3 - ضرایب همبستگی درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، عملکرد و اجزای عملکرد و زیست‌توده نمونه‌های عدس در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

    Table 3. Correlation coefficient of survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass of lentil accessions in autumn sowing during 2016-2017 growing season in Mashhad.

       

    1

    2

    3

    4

    5

    6

    7

    8

    9

    1

    Survival percentage

    1

     

     

     

     

     

     

     

     

    2

    Sowing to flowering

    0.27**

    1

     

     

     

     

     

     

     

    3

    Flowering to maturity

    0.65**

    0.44**

    1

     

     

     

     

     

     

    4

    Plant height

    0.71**

    0.61**

    0.68**

    1

     

     

     

     

     

    5

    Lowest pod height

    0.59**

    0.56**

    0.57**

    0.88**

    1

     

     

     

     

    6

    Pod No

    0.69**

    0.29**

    0.48**

    0.58**

    0.49**

    1

     

     

     

    7

    Filled pod

    0.72**

    0.24**

    0.46**

    0.59**

    0.48**

    0.92**

     

     

     

    8

    Biological yield

    0.84**

    0.14ns

    0.51**

    0.58**

    0.45**

    0.77**

    0.82**

    1

     

    9

    Seed yield

    0.78**

    0.13ns

    0.51**

    0.56**

    0.42**

    0.74**

    0.83**

    0.89**

    1

     

    ns، * و ** به ترتیب غیر معنی‌دار و معنی‌داری در سطوح احتمال پنج و یک درصد.

    ns, and **: non-significant and significant in the probability levels of 5%, & 1%, respectively.

     

    نتایج مطالعات پیشین نشان داد که طول دوره رشد رویشی در عدس، تحت تأثیر ژنوتیپ، شرایط محیطی و برهمکنش آن‌ها است (Yuan et al., 2017). در مطالعه حاضر مشخص شد که طول دوره رشد زایشی در نمونه‌های عدس در دامنه‌های بقای بالای 76 درصد، به‌صورت مشخصی بالاتر از نمونه‌های حساس به سرما بود (شکل B3). افزایش طول دوره پر شدن دانه، ارتباطی قوی با افزایش عملکرد دانه دارد؛ به‌ عنوان ‌مثال، نتایج یک مطالعه روی ماشک (Vicia sativa ssp. Sativa) در کشت بهاره و پاییزه نشان داد که دوران پر شدن دانه در کشت پاییزه، 42 درصد طولانی‌تر از کشت بهاره بود که این امر باعث شد وزن هزار دانه در کشت پاییزه، شش درصد بالاتر از کشت بهاره باشد (Fırıncıoglu et al., 2010).

     

     

     

    شکل 3- متوسط تعداد روز از کاشت تا گلدهی (A) و گلدهی تا رسیدگی (B) نمونه‌های عدس در دامنه‌های مختلف بقاء در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395.

    Figure 3. Average of day from sowing to flowering (A) and flowering to maturity (B) of lentil accessions in different survival range of autumn sowing during 2016-2017 growing season.

     

     

    در بین نمونه‌های عدس مورد بررسی، گستره ارتفاع بوته، بین هشت تا 53 سانتی‌متر بود (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7) و بیشترین ارتفاع بوته در نمونه MLC409 مشاهده شد (جدول 2). بررسی رابطه ارتفاع بوته با درصد بقای پس از زمستان نشان داد که متوسط ارتفاع بوته با کاهش درصد بقاء کاهش یافت و بیشترین ارتفاع بوته (53 سانتی‌متر) در دامنه بقاء 76-99 درصد مشاهده شد. این در حالی است که متوسط ارتفاع بوته در نمونه‌های عدس حساس و بسیار حساس به یخ‌زدگی با دامنه بقاء به‌ترتیب 10-26 درصد و 0-9 درصد، به‌ترتیب 44 و 58 درصد کمتر از متوسط ارتفاع گیاه در دامنه بقا 76-99 درصد بود (شکل 4). نتایج همبستگی نشان داد که ارتفاع بوته بیشترین همبستگی را به‌ترتیب با درصد بقاء (**71/0=r2)، دوره رشد زایشی (**68/0=r2) و دوره رشد رویشی (**61/0=r2) داشت (جدول 3). به‌نظر می‌رسد که تحمل به سرما، منجر به زمستان‌گذرانی متناسب و خسارت کمتر به بافت‌های گیاه و افزایش توان رویشی گیاهان می‌شود که در نهایت با افزایش ارتفاع بوته، تولید گره‌های رویشی و زایشی در گیاه افزایش می‌یابد (Erskin et al., 1988). یکی از جنبه‌های مهم تحقیقاتی در رابطه با عدس، توسعه سیستم‌های مکانیزه برداشت می‌باشد (Erskin et al., 1991). برای این امر در بسیاری از مطالعات، بر ارقام عدس با فرم رشدی ایستاده و ارتفاعی بیش از 30-25 سانتی‌متر به‌عنوان یکی از عوامل اصلی برداشت مکانیزه عدس تأکید شده است ( Bicer & Piergiovanni, 2000; Sakar, 2008; Kumar et al., 2016). در این مطالعه مشاهده شد که نمونه‌های متحمل به سرما از این مزیت برخوردار بودند و متوسط ارتفاع بوته در آن‌ها، بیشتر از 30 سانتی‌متر بود (شکل A4).

    ارتفاع تشکیل اولین غلاف از سطح خاک در بین نمونه‌های مورد بررسی در گستره سه تا 21 سانتی‌متر متغیر بود (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). بالاترین ارتفاع تشکیل غلاف (21 سانتی‌متر) در نمونه MLC256 مشاهده شد (جدول 5) و اختلاف بین بیشترین و کمترین ارتفاع تشکیل غلاف، 95 درصد بود (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). به‌طورکلی بالاترین متوسط ارتفاع تشکیل غلاف در دامنه بقای 100 و 76-99 درصد مشاهده شد (شکل  B4) که با کاهش تحمل به سرما و یخ‌زدگی، این ارتفاع به‌ترتیب 20، 33 و 60 درصد نسبت به نمونه‌های متحمل به یخ‌زدگی کاهش یافت (شکل  B4).

     

     

     

    شکل 4- متوسط ارتفاع بوته (A) و ارتفاع اولین غلاف (B) نمونه‌های عدس در دامنه‌های مختلف بقاء در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395.

    Figure 4. Plant height (A) and lowest pod height (B) averages of lentil accessions in different survival range of autumn sowing during 2016-2017 growing season.

     

     

    همبستگی بالایی بین ارتفاع اولین غلاف و ارتفاع بوته (**88/=r2) وجود داشت (جدول 3). این صفت از دیگر خصوصیات زراعی مؤثر در برداشت مکانیزه عدس به شمار می‌آید که نقش مهمی را در کاهش تلفات برداشت و افزایش خلوص فیزیکی بذرها دارد (Kumar et al., 2016). حداقل ارتفاع غلاف برای برداشت مکانیزه، 12 سانتی‌متر از سطح زمین عنوان‌شده است (Erskine et al., 1988). در این مطالعه مشاهده شد که متوسط ارتفاع تشکیل اولین غلاف در نمونه‌های عدس با دامنه بقای 100 و 76-99 درصد، بیشتر از 12 سانتی‌متر بود (شکل  B4).

    در بین نمونه‌های عدس مورد بررسی، تعداد کل غلاف در بوته بین دو تا 132 غلاف در هر گیاه متغیر بود (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). تعداد کل غلاف در بوته در دامنه‌های بقای صفر تا نه، 10-25، 26-50، 51-75، 76-99 نسبت به بقای 100 درصد به‌ترتیب 37، 49، 79، 81 و 86 درصد کاهش یافت (شکل A5). گستره تعداد غلاف پر در بوته بین یک تا 120 غلاف در بوته بود (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). بیشترین تعداد غلاف پر در نمونه MLC13 که بالاترین درصد بقاء را دارا بود مشاهده شد (جدول 2). تحمل بالا نسبت به سرما باعث افزایش 16 برابری تعداد غلاف پر در بوته شد (شکل B5). با کاهش تحمل به سرما، تعداد غلاف پر در بوته، 35، 56، 82، 86 و 90 درصد نسبت به MLC13 کمتر بود (شکل B5). تعداد غلاف پر در بوته، بیشترین همبستگی مثبت (**71/0=r2) را با درصد بقاء داشت (جدول 3). نتایج همبستگی نشان داد که همبستگی مثبت و معنی‌داری بین تعداد غلاف کل در بوته با درصد بقاء، تعداد روز تا گلدهی، تعداد روز از گلدهی تا رسیدگی و ارتفاع بوته وجود داشت (جدول 3)؛ مطالعات پیشین نیز این همبستگی مثبت را گزارش کرده‌اند (Bicer & Sakar, 2008). با توجه به همبستگی مثبت تعداد روز تا گلدهی و تعداد روز از گلدهی تا رسیدگی با تعداد غلاف کل و پر در گیاه، به‌نظر می‌رسد که افزایش طول دوران رویشی و زایشی از طریق افزایش ظرفیت تولیدی، باعث افزایش ظرفیت زایشی در نمونه‌های عدس شد. نتایج یک مطالعه نشان داد که در کشت پاییزه عدس، تعداد غلاف در بوته دو برابر بیشتر از کشت بهاره بود که دلیل این امر، طولانی بودن دوره رشد رویشی در کشت پاییزه و بهره‌مندی مطلوب از بارندگی و فرار از تنش گرما و خشکی آخر فصل عنوان‌شده است (Hojjat, 2013).

     

     

    جدول 4- درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، عملکرد و اجزای عملکرد و زیست‌توده نمونه‌های عدس در دامنه بقاء 51-75 درصد در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

    Table 4. Survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass in 75-51% survival range of lentil accessions in autumn sowing during 2016-2017 growing season.

    MLC

    Survival percentage (%)

    Sowing to flowering (Day)

    Flowering to maturity (Day)

    Plant height (cm)

    Lowest pod height (cm)

    Pod No. Plant-1

    Filled pod. Plant-1

    Biological yield (g.m-2)

    Seed yield (g.m-2)

    81

    73

    163

    51

    31

    10

    53

    44

    381

    94

    458

    73

    165

    50

    38

    10

    78

    70

    1264

    148

    163

    71

    169

    44

    25

    15

    43

    36

    353

    114

    394

    70

    161

    53

    38

    15

    81

    71

    974

    156

    339

    70

    166

    43

    35

    12

    65

    52

    920

    89

    396

    70

    163

    41

    47

    15

    90

    87

    1360

    158

    33

    70

    159

    56

    37

    14

    67

    56

    820

    130

    310

    69

    161

    25

    29

    11

    38

    29

    539

    52

    323

    69

    170

    47

    42

    10

    69

    64

    1051

    133

    328

    69

    164

    38

    31

    12

    59

    39

    746

    75

    410

    68

    164

    40

    33

    12

    54

    38

    437

    69

    469

    68

    172

    44

    41

    16

    96

    77

    1356

    102

    342

    64

    154

    42

    24

    8

    53

    45

    960

    66

    11

    64

    171

    40

    41

    10

    98

    67

    1022

    120

    147

    63

    162

    52

    41

    13

    54

    41

    811

    69

    169

    63

    170

    39

    35

    16

    68

    63

    1325

    126

    275

    63

    160

    30

    29

    16

    25

    18

    433

    30

    8

    61

    162

    47

    38

    18

    76

    76

    1492

    228

    428

    60

    155

    39

    25

    11

    48

    42

    867

    86

    454

    60

    170

    50

    48

    15

    83

    81

    981

    285

    472

    60

    166

    50

    38

    16

    78

    41

    778

    35

    289

    58

    159

    49

    29

    11

    49

    36

    945

    64

    398

    58

    158

    41

    35

    13

    63

    50

    1040

    65

    397

    56

    171

    31

    27

    11

    112

    69

    1200

    75

    395

    54

    159

    25

    25

    8

    48

    27

    603

    42

    264

    52

    173

    32

    31

    10

    86

    72

    996

    98

    151

    52

    161

    46

    30

    11

    49

    42

    491

    87

    12

    51

    169

    45

    36

    11

    98

    71

    930

    98

    306

    51

    154

    43

    25

    9

    68

    51

    805

    61

    449

    51

    163

    33

    30

    12

    69

    46

    1029

    54

    461

    51

    168

    39

    30

    13

    67

    61

    1204

    114

    7

    51

    164

    50

    31

    12

    55

    32

    623

    43

    LSD0.05

    4

    26

    20

    7

    3

    18

    17

    95

    77

    MLC: کلکسیون بذر عدس پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد، LSD: حداقل اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال پنج درصد

    MLC: Mashhad Lentil Collection, LSD: Least significant difference at p≤0.05 of probability level.

     
                           

     

     

    شکل 5- متوسط تعداد غلاف کل در گیاه (A) و غلاف پر در گیاه (B) نمونه‌های عدس در دامنه‌های مختلف بقاء در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395.

    Figure 5. Average number of pod (A) and filled (B) per lentil accessions plant in different survival range of autumn sowing during 2016-2017 growing season.

     

    جدول 5- درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، عملکرد و اجزای عملکرد و زیست‌توده نمونه‌های عدس در دامنه بقاء 26-50 درصد در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

    Table 5. Survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass in 50-26% survival range of lentil accessions in autumn sowing during 2016-2017 growing season.

    MLC

    Survival percentage (%)

    Sowing to flowering (Day)

    Flowering to maturity (Day)

    Plant height (cm)

    Lowest pod height (cm)

    Pod No. Plant-1

    Filled pod. Plant-1

    Biological yield (g.m-2)

    Seed yield (g.m-2)

    466

    48

    174

    42

    38

    15

    47

    43

    949

    61

    212

    47

    184

    37

    34

    16

    20

    15

    119

    35

    204

    46

    186

    38

    35

    14

    16

    14

    59

    6

    213

    45

    181

    43

    34

    13

    28

    14

    99

    24

    314

    45

    189

    19

    25

    12

    18

    3

    253

    8

    423

    45

    185

    36

    24

    9

    32

    32

    652

    72

    246

    44

    175

    49

    46

    15

    19

    11

    172

    17

    402

    44

    185

    39

    25

    7

    12

    10

    345

    35

    447

    42

    190

    34

    21

    6

    29

    19

    537

    34

    50

    42

    183

    25

    39

    14

    49

    47

    354

    61

    10

    42

    183

    25

    31

    14

    43

    39

    271

    28

    429

    41

    185

    36

    25

    10

    25

    25

    338

    55

    206

    41

    186

    38

    39

    14

    32

    11

    76

    10

    152

    40

    191

    29

    39

    15

    92

    90

    971

    112

    210

    40

    184

    37

    32

    14

    18

    16

    85

    13

    44

    40

    169

    50

    34

    11

    58

    56

    715

    120

    415

    39

    185

    39

    29

    9

    25

    24

    345

    28

    140

    38

    195

    29

    28

    14

    15

    12

    66

    7

    255

    38

    195

    18

    37

    17

    29

    25

    151

    26

    258

    38

    181

    32

    35

    17

    4

    4

    120

    3

    430

    38

    184

    36

    22

    10

    15

    14

    326

    41

    433

    38

    192

    13

    32

    16

    14

    14

    218

    25

    315

    37

    184

    38

    31

    12

    39

    10

    455

    38

    311

    37

    187

    24

    31

    12

    40

    7

    230

    3

    421

    37

    185

    25

    21

    7

    12

    10

    225

    19

    214

    37

    186

    38

    33

    15

    16

    16

    106

    16

    446

    37

    174

    50

    39

    10

    54

    44

    178

    23

    9

    37

    183

    29

    29

    9

    22

    20

    156

    14

    418

    36

    197

    27

    28

    7

    44

    43

    523

    46

    177

    36

    195

    10

    42

    16

    17

    15

    154

    5

    413

    35

    196

    28

    30

    11

    15

    10

    450

    34

    225

    35

    174

    50

    22

    12

    14

    10

    78

    17

    471

    35

    174

    42

    35

    16

    48

    43

    518

    50

    268

    34

    184

    21

    32

    12

    20

    17

    385

    40

    324

    33

    184

    38

    23

    8

    3

    2

    199

    11

    297

    33

    183

    24

    30

    15

    76

    65

    359

    36

    308

    33

    184

    30

    18

    7

    67

    38

    215

    65

    343

    33

    192

    32

    25

    7

    12

    9

    83

    15

    417

    33

    206

    7

    23

    8

    49

    19

    328

    25

    176

    33

    195

    18

    20

    14

    13

    12

    42

    8

    440

    33

    189

    39

    45

    17

    18

    15

    204

    20

    215

    32

    182

    42

    38

    18

    20

    14

    125

    15

    313

    32

    183

    28

    28

    14

    16

    11

    92

    3

    456

    32

    195

    15

    37

    15

    35

    29

    457

    28

    317

    31

    182

    26

    33

    12

    17

    10

    178

    15

    453

    31

    174

    55

    28

    12

    9

    6

    52

    10

    467

    31

    195

    15

    40

    18

    23

    16

    578

    25

    84

    30

    179

    48

    31

    11

    3

    1

    117

    5

    445

    30

    198

    27

    37

    14

    31

    4

    73

    5

    256

    29

    181

    29

    47

    21

    13

    11

    219

    29

    263

    29

    181

    18

    20

    12

    10

    9

    47

    10

    470

    29

    181

    38

    34

    17

    24

    18

    488

    55

    406

    29

    185

    39

    31

    11

    28

    24

    304

    44

    267

    28

    184

    30

    36

    12

    26

    25

    665

    98

    168

    28

    198

    10

    28

    12

    81

    79

    238

    32

    160

    28

    196

    29

    34

    14

    2

    0

    118

    0

    41

    27

    174

    53

    22

    9

    8

    5

    258

    58

    420

    26

    195

    18

    28

    6

    39

    30

    371

    60

    404

    26

    185

    28

    20

    9

    19

    15

    203

    18

    LSD0.05

    4

    26

    20

    7

    3

    18

    17

    95

    77

    MLC: کلکسیون بذر عدس پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد، LSD: حداقل اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال پنج درصد.

    MLC: Mashhad Lentil Collection, LSD: Least significant difference at p≤0.05 of probability level.

     
                           

    در بین نمونه‌های عدس مورد بررسی، گستره عملکرد زیست‌توده بین10 تا 1569 تا گرم در مترمربع متغیر بود

     

    (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). بیشترین عملکرد زیست‌توده (1569 گرم در مترمربع) در نمونه MLC334 با 84 درصد بقاء مشاهده شد (جدول 2). به‌طورکلی حدود هفت درصد نمونه‌ها با دامنه‌های بقای 100، 76-99 و 51-75 درصد، از عملکرد زیست‌توده‌ای بیش از 1000 گرم در مترمربع برخوردار بودند (جدول 2 و 4). بالاترین متوسط عملکرد زیست‌توده در دامنه بقای 76-99 و 100 درصد مشاهده شد (شکل A6). کاهش تحمل به سرما به‌ترتیب باعث کاهش 27، 77، 91 و 97 درصدی در متوسط عملکرد زیست‌توده نمونه‌ها نسبت به نمونه‌هایی با دامنه بقای 76-99 درصد شد (شکل A6). نتایج همبستگی نشان داد که عملکرد زیست‌توده به‌ترتیب بیشترین همبستگی را با درصد بقاء (**84/0=r2) و تعداد غلاف پر در گیاه (**78/0=r2) و ارتفاع بوته (**58/0=r2) داشت
    (جدول 3). در مطالعه‌ای، اثر رشد کانوپی و تخصیص زیست‌توده بر عملکرد دانه عدس بررسی شد
    (Hanlan et al., 2006). به‌طورکلی، عملکرد زیست‌توده به‌عنوان شاخص ظرفیت تولیدی در گیاهان است. در عدس، تولید گل و تشکیل غلاف، متأثر از میزان ظرفیت منبع یا به‌عبارت‌دیگر میزان سطح سبز گیاه است. با افزایش ظرفیت منبع، میزان عملکرد دانه در عدس افزایش می‌یابد (Samad et al., 2007). درکشت پاییزه عدس به دلیل جذب کارآمد تشعشع خورشیدی و امکان استفاده از بارندگی‌های ابتدای فصل و همچنین تطابق فصل رشد با دماهای مطلوب هوا شرایط برای رشد مناسب گیاه فراهم می‌شود که در نهایت از طریق تجمع زیست‌توده در اندام‌های هوایی، منجر به بهبود ظرفیت تولیدی در گیاه می‌شود (Mondal et al., 2013).

     

     

     

     

    شکل 6- متوسط عملکرد (A) و زیست‌توده عملکرد دانه (B) نمونه‌های عدس در دامنه‌های مختلف بقاء در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395.

    Figure 6. Average of biological (A) and seed (B) yields of lentil accessions in different survival range of autumn sowing during 2016-2017 growing season.

     

     

    در میان نمونه‌های مورد مطالعه عدس، عملکرد دانه بین یک تا 285 گرم در مترمربع بود متغیر بود (جدول‌های 2، 4، 5، 6 و 7). بیشترین عملکرد دانه در نمونه MLC454 (جدول 2) و بیشترین متوسط عملکرد دانه (200 گرم در مترمربع) در دامنه بقای 76-99 درصد مشاهده شد (شکل A6). با افزایش حساسیت به سرما و کاهش درصد بقاء از 51-75، 10-25 و صفر تا نه درصد نسبت به دامنه بقای 76-99 درصد، عملکرد دانه در واحد سطح به‌ترتیب به میزان شش، 85، 92 و 96 درصد کاهش یافت (شکل A6). همبستگی بین عملکرد دانه و ارتفاع بوته، مثبت و معنی‌دار (**56/0=r2) بود (جدول 3).

     

     

    جدول 6- درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، عملکرد و اجزای عملکرد و زیست‌توده نمونه‌های عدس در دامنه بقاء 10-25 درصد در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

    Table 6. Survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass in 25-10% survival range of lentil accessions in autumn sowing during 2016-2017 growing season.

    MLC

    Survival percentage (%)

    Sowing to flowering (Day)

    Flowering to maturity (Day)

    Plant height (cm)

    Lowest pod height (cm)

    Pod No. Plant-1

    Filled pod. Plant-1

    Biological yield (g.m-2)

    Seed yield (g.m-2)

    261

    25

    181

    32

    31

    15

    12

    9

    48

    5

    325

    25

    194

    28

    26

    12

    44

    38

    266

    62

    224

    24

    187

    45

    32

    11

    10

    5

    52

    2

    393

    24

    195

    29

    28

    10

    32

    31

    220

    52

    400

    24

    183

    27

    28

    8

    11

    10

    53

    5

    411

    24

    195

    29

    26

    8

    36

    30

    163

    41

    145

    24

    189

    39

    36

    16

    6

    5

    63

    21

    414

    24

    183

    30

    27

    13

    21

    17

    177

    11

    16

    24

    172

    55

    28

    8

    15

    10

    59

    15

    357

    23

    183

    22

    26

    9

    59

    59

    340

    77

    72

    23

    179

    52

    30

    11

    16

    13

    163

    23

    146

    22

    186

    42

    35

    14

    48

    25

    120

    15

    294

    22

    191

    16

    32

    12

    56

    54

    180

    33

    149

    22

    187

    41

    34

    15

    9

    7

    126

    6

    21

    22

    172

    55

    28

    9

    19

    10

    98

    20

    464

    22

    184

    37

    37

    11

    21

    17

    150

    26

    405

    21

    184

    21

    26

    7

    35

    29

    222

    65

    452

    21

    195

    18

    26

    15

    23

    21

    185

    43

    437

    21

    183

    25

    33

    14

    25

    23

    987

    89

    66

    21

    183

    29

    30

    10

    32

    28

    296

    65

    85

    21

    177

    50

    28

    11

    6

    2

    50

    18

    352

    21

    183

    22

    26

    7

    24

    23

    140

    33

    336

    20

    180

    44

    25

    9

    76

    73

    336

    63

    43

    20

    184

    47

    25

    10

    34

    20

    75

    22

    416

    20

    195

    24

    20

    7

    5

    3

    89

    6

    281

    20

    189

    6

    18

    11

    83

    70

    184

    46

    217

    20

    183

    41

    25

    14

    33

    27

    55

    10

    64

    20

    179

    48

    32

    9

    33

    29

    230

    39

    305

    19

    199

    18

    28

    13

    37

    35

    115

    14

    130

    19

    187

    41

    20

    15

    19

    15

    61

    12

    444

    19

    191

    41

    32

    13

    26

    22

    92

    13

    451

    19

    195

    18

    38

    14

    37

    22

    145

    15

    457

    19

    195

    19

    41

    15

    31

    27

    289

    26

    257

    18

    181

    32

    19

    8

    23

    3

    44

    2

    54

    17

    183

    29

    39

    14

    73

    54

    286

    36

    403

    17

    185

    39

    22

    7

    12

    11

    75

    16

    252

    17

    174

    50

    26

    12

    17

    12

    28

    3

    165

    17

    198

    10

    27

    16

    14

    13

    34

    3

    53

    16

    183

    29

    21

    12

    48

    9

    52

    9

    425

    16

    181

    24

    24

    10

    17

    16

    60

    12

    14

    16

    183

    25

    33

    16

    74

    4

    252

    35

    135

    16

    184

    44

    18

    11

    38

    32

    59

    8

    441

    16

    186

    42

    28

    14

    4

    2

    76

    5

    468

    15

    195

    15

    30

    12

    46

    39

    120

    16

    434

    15

    187

    23

    19

    5

    6

    0

    0

    0

    260

    15

    181

    28

    19

    6

    12

    8

    43

    3

    318

    14

    185

    26

    28

    9

    25

    9

    134

    16

    326

    14

    205

    12

    29

    15

    7

    5

    115

    9

    476

    14

    195

    18

    26

    11

    49

    9

    65

    10

    36

    14

    183

    29

    16

    6

    104

    38

    178

    22

    128

    13

    190

    28

    10

    7

    9

    8

    40

    17

    172

    13

    181

    24

    28

    10

    32

    29

    120

    27

    474

    13

    195

    18

    32

    12

    9

    4

    35

    3

    132

    13

    191

    37

    32

    12

    27

    2

    61

    5

    460

    13

    195

    10

    20

    7

    17

    16

    23

    3

    83

    13

    171

    56

    39

    13

    11

    9

    93

    12

    321

    12

    191

    17

    26

    13

    40

    32

    87

    18

    419

    12

    206

    7

    27

    10

    11

    7

    68

    11

    87

    12

    183

    25

    15

    10

    37

    31

    155

    35

    335

    11

    195

    34

    26

    6

    21

    18

    97

    6

    369

    11

    206

    10

    22

    12

    16

    13

    137

    21

    332

    10

    206

    7

    17

    7

    23

    18

    59

    4

    150

    10

    187

    10

    10

    3

    3

    2

    23

    2

    161

    10

    195

    14

    24

    15

    18

    17

    73

    5

    175

    10

    181

    10

    10

    3

    5

    0

    28

    0

    185

    10

    191

    33

    21

    16

    10

    7

    41

    3

    218

    10

    189

    10

    10

    3

    5

    0

    0

    0

    219

    10

    189

    10

    10

    3

    8

    0

    0

    0

    247

    10

    195

    19

    10

    8

    5

    0

    0

    0

    249

    10

    195

    18

    10

    7

    69

    12

    54

    14

    250

    10

    191

    33

    10

    3

    29

    21

    42

    8

    251

    10

    191

    10

    10

    3

    3

    0

    0

    0

    253

    10

    191

    10

    10

    3

    10

    0

    18

    0

    254

    10

    195

    18

    19

    8

    34

    20

    52

    6

    259

    10

    181

    7

    10

    3

    5

    0

    10

    0

    462

    10

    181

    5

    10

    3

    3

    0

    0

    0

    463

    10

    181

    5

    10

    3

    4

    0

    0

    0

    465

    10

    198

    5

    10

    3

    2

    0

    0

    0

    93

    10

    183

    29

    11

    5

    5

    4

    24

    6

    338

    10

    206

    0

    27

    11

    34

    20

    63

    9

    LSD0.05

    4

     26

    20

    7

    3

    18

    17

    95

    77

    MLC: کلکسیون بذر عدس پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد، LSD: حداقل اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال پنج درصد

    MLC: Mashhad Lentil Collection, LSD: Least significant difference in p≤0.05 of probability level.

     

     
                           

     

    از آن‌جا که عدس گیاهی رشد نامحدود است و گلدهی در آن از شاخه‌های پایینی آغاز و به‌تدریج به سمت بالا ادامه پیدا می‌کند، افزایش ارتفاع بوته می‌تواند باعث افزایش عملکرد دانه شود (Abraham, 2015). همچنین نتایج همبستگی بین عملکرد دانه همبستگی با درصد بقاء (**78/0=r2) و طول دوره رشد زایشی (**51/0=r2) مثبت و معنی‌داری بود (جدول 3). مطالعات پیشین نیز نتایج مشابهی گزارش کرده‌اند (Mondal et al., 2013; Bicer & Sakar, 2008). مطالعات نشان می‌دهد که نمونه‌های عدسی که از نرخ رشد بالایی در دوران رشد زایشی و گل‌دهی برخوردارند، به دلیل جذب کافی تشعشع خورشیدی و اختصاص کارآمد آن به زیست‌توده، عملکرد بالایی تولید می‌کنند (Mondal et al., 2013). گزارش‌شده است که با کاشت زودهنگام عدس در پاییز، طول دوره رشد، ارتفاع بوته، تجمع ماده خشک، درصد باروری غلاف و عملکرد دانه به‌صورت معنی‌داری افزایش می‌یابد (Singh et al., 2009; Barrios et al., 2016; Sen et al., 2016)؛ این امر مستلزم در اختیار داشتن نمونه‌های متحمل به سرما با زمستان‌گذرانی مناسب است. در مطالعه حاضر، تعداد هفت نمونه عدس، تحمل بسیار مناسبی در دمای 13- درجه سانتی‌گراد داشتند و این نمونه‌ها از نظر عملکرد دانه نیز از وضعیت مطلوبی برخوردار بودند و عملکرد آن‌ها از متوسط تولید عدس در کشور بسیار بالاتر بود.

    بر اساس نتایج تجزیه خوشه‌ای، نمونه‌های عدس مورد مطالعه به شش گروه مجزا از هم تفکیک شدند (شکل 7). در گروه اول 22 نمونه (MLC13، MLC424، MLC286، MLC303، MLC409، MLC334، MLC407، MLC458، MLC394، MLC396، MLC33، MLC323، MLC469، MLC11، MLC169، MLC8، MLC454، MLC397، MLC264، MLC12، MLC461، MLC152)، در گروه دوم 37 نمونه، در گروه سوم 82 نمونه، در گروه چهارم 44 نمونه، در گروه پنجم 45 نمونه و در گروه ششم 29 نمونه، قرار گرفتند (شکل 7).

    مقایسه میانگین گروه‌ها با میانگین کل نشان داد که درصد بقاء به‌ترتیب در گروه اول و دوم نسبت به میانگین کل برتری داشتند و در سایر گروه‌ها مساوی و پایین‌تر از میانگین کل بود (جدول 8). همچنین در نمونه‌های گروه اول ارتفاع بوته، تعداد کل غلاف و تعداد غلاف پر در بوته نسبت به سایر گروه‌ها بیشتر از میانگین کل بود (جدول 8). ازنظر عملکرد، به‌ترتیب گروه یک و دو نسبت به میانگین کل برتری داشتند، ولی سایر گروه‌ها از میانگین کمتری برخوردار بودند (جدول 8). به‌طورکلی گروه یک نسبت به سایر گروه‌ها در تمامی صفات نسبت به میانگین کل برتری داشت (جدول 8). به همین دلیل بر اساس نتایج گروه‌بندی نمونه‌های عدس متحمل به یخ‌زدگی، به‌نظر می‌رسد از نمونه‌های عدس گروه یک می‌توان در مطالعات اصلاح نژادی جهت استفاده از ویژگی‌های برتر بهره برد.

    نتایج حاصل از آزمون تجزیه به مؤلفه‌های اصلی (PCA) و ترسیم بای‌پلات نشان داد که مؤلفه اول، 95/61 درصد از تغییرات صفات شامل کاشت تا گلدهی، گلدهی تا رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف و تعداد غلاف پر در بوته را توجیه کرد (جدول 9، شکل 8). مؤلفه دوم، صفات درصد بقاء، تعداد کل غلاف در بوته، عملکرد دانه و زیست‌توده را با 55/16 درصد توجیه کرد (جدول 9، شکل 8).

     

     

    جدول 7- درصد بقاء، روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین غلاف، عملکرد و اجزای عملکرد و زیست‌توده نمونه‌های عدس در دامنه بقا صفر تا نه درصد در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

    Table 7. Survival percentage, days from sowing to flowering and maturity, plant height, lowest pod height, yield and its components and biomass in 9-0% survival range of lentil accessions in autumn sowing during 2016-2017 growing season.

    MLC

    Survival percentage (%)

    Sowing to flowering (Day)

    Flowering to maturity (Day)

    Plant height (cm)

    Lowest pod height (cm)

    Pod No. Plant-1

    Filled pod. Plant-1

    Biological yield (g.m-2)

    Seed yield (g.m-2)

    113

    9

    186

    41

    10

    9

    9

    8

    88

    9

    63

    9

    183

    29

    9

    2

    31

    11

    245

    43

    77

    9

    183

    29

    39

    12

    56

    47

    184

    38

    439

    9

    171

    56

    20

    13

    17

    7

    35

    3

    273

    7

    189

    28

    20

    8

    4

    1

    54

    16

    27

    7

    183

    29

    21

    7

    23

    13

    53

    10

    48

    7

    179

    48

    25

    9

    18

    12

    83

    20

    408

    7

    206

    5

    32

    18

    20

    13

    55

    5

    299

    7

    183

    16

    28

    13

    38

    34

    143

    20

    330

    7

    194

    29

    22

    10

    8

    6

    29

    2

    399

    6

    183

    27

    23

    9

    8

    4

    45

    4

    322

    6

    205

    6

    29

    19

    20

    18

    50

    11

    427

    6

    206

    7

    19

    10

    10

    9

    38

    3

    438

    6

    183

    29

    8

    3

    10

    5

    27

    2

    29

    5

    183

    29

    22

    8

    26

    6

    18

    5

    320

    5

    187

    21

    26

    15

    14

    10

    72

    18

    30

    5

    183

    29

    21

    7

    34

    10

    18

    5

    42

    5

    177

    50

    28

    9

    24

    7

    52

    10

    401

    5

    185

    39

    19

    6

    15

    13

    68

    9

    337

    5

    195

    10

    11

    5

    48

    46

    42

    8

    295

    5

    198

    15

    28

    9

    36

    29

    42

    17

    274

    4

    189

    5

    30

    16

    25

    25

    71

    15

    301

    4

    183

    34

    28

    10

    17

    13

    30

    4

    32

    3

    183

    14

    18

    5

    0

    0

    0

    0

    39

    3

    188

    14

    17

    0

    0

    0

    0

    0

    60

    3

    183

    29

    12

    0

    0

    0

    0

    0

    65

    3

    183

    14

    15

    0

    0

    0

    0

    0

    67

    3

    183

    29

    12

    5

    20

    12

    99

    38

    79

    3

    179

    52

    12

    0

    8

    6

    29

    5

    80

    3

    183

    29

    12

    0

    22

    3

    30

    12

    82

    3

    198

    14

    10

    0

    0

    0

    0

    0

    86

    3

    183

    29

    14

    3

    32

    10

    50

    17

    89

    3

    183

    14

    15

    0

    0

    0

    0

    0

    90

    3

    183

    29

    9

    4

    83

    44

    165

    16

    92

    3

    183

    29

    11

    4

    23

    6

    44

    2

    94

    3

    183

    0

    19

    0

    0

    0

    0

    0

    105

    3

    183

    0

    9

    0

    0

    0

    0

    0

    107

    3

    183

    0

    10

    0

    0

    0

    0

    0

    110

    3

    183

    0

    12

    0

    0

    0

    0

    0

    122

    3

    183

    25

    10

    4

    48

    44

    88

    15

    123

    3

    183

    0

    10

    0

    0

    0

    0

    0

    126

    3

    183

    0

    10

    0

    0

    0

    0

    0

    340

    3

    206

    7

    13

    1

    21

    15

    73

    2

    304

    2

    182

    29

    11

    5

    10

    9

    49

    5

    341

    2

    206

    7

    9

    3

    11

    8

    20

    2

    309

    1

    198

    6

    17

    10

    29

    1

    49

    1

    300

    1

    182

    6

    18

    8

    6

    4

    25

    2

    329

    1

    205

    6

    15

    13

    33

    28

    68

    12

    448

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    266

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    269

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    271

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    276

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    282

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    283

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    284

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    285

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    287

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    288

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    290

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    291

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    292

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    293

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    296

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    298

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    302

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    307

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    312

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    327

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    331

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    333

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    412

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    422

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    426

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    431

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    435

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    436

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    0

    LSD0.05

    4

    26

    20

    7

    3

    18

    17

    95

    77

    MLC: کلکسیون بذر عدس پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد، LSD: حداقل اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال پنج درصد.

    MLC: Mashhad Lentil Collection, LSD: Least significant difference in p≤0.05 of probability level.

     
                           

     

     

    بررسی نمودار بای‌پلات نشان داد که نمونه‌های عدس دارای درصد بقا بالا، از زیست‌توده و عملکرد دانه بیشتری نیز برخوردار بودند. به‌ عنوان ‌مثال، نمونه‌های MLC13، MLC424، MLC286، MLC409، MLC303، MLC334 و MLC407 همگی در بعد اول قرار گرفتند (شکل 8). همچنین نمودار بای‌پلات نشان داد که نمونه‌هایی که دارای ارتفاع بوته و ارتفاع اولین غلاف بیشتری بودند، دارای طول دوره کاشت تا گلدهی و گلدهی تا رسیدگی بیشتری نیز بودند
     (شکل 8).

     

     

     

    شکل 7- گروه‌بندی خوشه‌ای نمونه‌های عدس بر اساس صفات مورد مطالعه در کشت پاییزه سال زراعی 96،1395 در مشهد.

    Figure 7. Cluster grouping of lentil accessions based on studied characteristic in autumn sowing during 2016-2017 growing season in Mashhad.

     

     

     

    شکل 8– نمودار بای‌پلات بر مبنای دو مؤلفه اول و دوم با بیشترین توجیه واریانس داده‌ها.

    Figure 8. Biplot based on two major principal component factors.

     

     

     

    جدول 8- میانگین و انحراف از میانگین گروه‌های حاصل از گروه‌بندی خوشه‌ای نمونه‌های عدس بر اساس صفات مورد مطالعه در کشت پاییزه سال زراعی 96-1395 در مشهد.

    Table 8. Mean and deviation from mean of groups in cluster analysis of lentil accessions based on studied characteristic in autumn sowing during 2016-2017 growing season in Mashhad.

     

     

    Group

     
     

    1

     

    2

     

    3

     

    4

     

    5

     

    6

    MLC

    13،424،286،303،409،334،407،458،394،396،33،323،469،11،169،8،454،397،264،12،461،152

     

    339،81،163،310،328،410،342،147،275،428،472،289،398،395،151،306،449،7،466،423،447،50،10،429،44،415،430،315،446،418،413،471،268،470،406،267،437

     

    212،204،213،314،246،402،206،210 140،255،258،433،311،421،214،9،177،225،324،343،176،440،215،313،456،317،53،467،84،445،256،263،160،41،404،261،224،400،145،414،16،72،146،149،21،464،452،85،43،217،64،130،444،451،457،257،403،252،165،425،135،441،318،326،474،132،83،335،161،185،439،27،48،408،322،29،320،30،42،401،274،301

     

    297،308،417،8،420،325،393،411،357،294،405،66،352،336،281،305،54،53،14،468،476،36،172،460،321،419،87،369،332،249،254،265،450،338،77،299،427،337،295،90،122،309،300،329

     

    416،434،260،128،150،175،218،219،247،250،251،253،259،262،459،462،463،465،93،113،63،273،330،399،438،32،39،60،65،67،79،80،82،86،89،92،94،105،107،110،123،126،340،304،341

     

    448،266،269،271،276،282،283،284،285،287،288،290،291،292،293،296،298،302،307،312،327،331،333،412،422،426،431،435،436

    Traits

    Group mean

    Deviation from mean

     

    Group mean

    Deviation from mean

     

    Group mean

    Deviation from mean

     

    Group mean

    Deviation from mean

     

    Group mean

    Deviation from mean

     

    Group mean

    Deviation from mean

    Survival (%)

    70

    46

     

    49

    25

     

    24

    0

     

    15

    -9

     

    7

    -17

     

    0

    -24

    Sowing to flowering (day)

    168

    6

     

    172

    10

     

    186

    23

     

    192

    29

     

    186

    24

     

    0

    -163

    Flowering to maturity (day)

    45

    19

     

    38

    12

     

    33

    7

     

    19

    -7

     

    17

    -9

     

    0

    -26

    Plant height (cm)

    39

    16

     

    31

    8

     

    29

    6

     

    24

    0

     

    12

    -11

     

    0

    -23

    Lowest pod height (cm)

    14

    5

     

    12

    3

     

    13

    4

     

    10

    1

     

    3

    -6

     

    0

    -9

    Pod No (Plant،1)

    86

    57

     

    44

    15

     

    19

    -10

     

    46

    17

     

    8

    -21

     

    0

    -29

    Filled pod (Plant،1)

    76

    54

     

    34

    13

     

    12

    -9

     

    32

    11

     

    3

    -18

     

    0

    -21

    Seed yield (g.m،2)

    156

    124

     

    60

    28

     

    14

    -18

     

    27

    -4

     

    4

    -27

     

    0

    -32

    Biological yield (g.m،2)

    1158

    906

     

    600

    348

     

    118

    -134

     

    153

    -99

     

    27

    -225

     

    0

    -252
                                         

     

     

     

     

     

     

     

    جدول 9- سهم هر یک از متغیرها در دو مؤلفه برتر آزمون PCA برای متغیرهای اندازه‌گیری شده در نمونه‌های عدس.

    Table 9. Principal component loading for the measured trait of lentil accessions.

    Parameters

    Factor

    PCA 1

    PCA 2

    Proportion of total variation (%)

    61.95

    16.55

    Survival percentage

    -0.88

    0.27

    Sowing to flowering

    -0.53

    -0.68

    Flowering to maturity

    -0.76

    -0.14

    Plant height

    -0.89

    -0.29

    Lowest pod height

    -0.80

    -0.40

    Pod No

    -0.79

    0.31

    Filled pod

    -0.76

    -0.32

    Seed yield

    -0.80

    0.49

    Biological yield

    -0.82

    0.50

     

     

    نتیجه‌گیری کلی

    نتایج این مطالعه نشان داد که تنوع زیادی بین نمونه‌های عدس از نظر تحمل به سرما و یخ‌زدگی زمستانه وجود دارد و امکان به‌گزینی نمونه‌های متحمل به یخ‌زدگی وجود دارد. از نمونه‌های مورد بررسی، هفت نمونه دارای دامنه بقای 76،100 درصد بودند و به‌عنوان نمونه‌هایی با تحمل بالای به تنش یخ‌زدگی شناسایی شدند. گروه‌بندی خوشه‌ای و مقایسه میانگین گروه‌ها با میانگین کل نشان داد که 22 نمونه شامل MLC13، MLC424، MLC303، MLC286، MLC409، MLC334، MLC407، MLC458، MLC394، MLC396، MLC33، MLC323، MLC469، MLC11، MLC169، MLC8، MLC454، MLC397، MLC264، MLC12، MLC461 و MLC152، درصد بقاء و عملکرد دانه بیشتری نسبت به میانگین کل داشتند. متوسط عملکرد دانه عدس در ایران 550 کیلوگرم در هکتار می‌باشد (Anonymous, 2020) و حدود 5/18 درصد از نمونه‌های عدس مورد مطالعه، عملکردی بیش از متوسط عملکرد عدس در کشوری در شرایط کشت پاییزه داشتند. هرچند به‌نظر می‌رسد که تعدادی از نمونه‌های عدس مورد بررسی از پتانسیل عملکرد مناسبی جهت کشت پاییزه برخوردار هستند، ولی تداوم این سری آزمایش‌ها در شرایط مزرعه‌ای در مناطق متعدد و همچنین اجرای آزمایش در شرایط کنترل‌شده به‌منظور ارزیابی دقیق‌تر میزان تحمل به تنش یخ‌زدگی در این گیاه ضروری می‌باشد.

     

    REFERENCES

    1. Abraham, R. (2015). Lentil (Lens culinaris Medikus) Current status and future prospect of production in Ethiopia. Advances in Plants & Agriculture Researchs, 2(2), 00040.
    2. Ali, A., Johnson, D. L. & Stushnoff, C. (1999). Screening lentil (Lens culinaris) for cold hardiness under controlled conditions. The Journal of Agricultural Science, 133(3), 313-319.
    3. Anonymous, 2020. Statistics Agriculture. The first volume. Horticultural and Agricultural Products. Tehran. IRAN. (In Persian)
    4. Badaruddin, M. & Meyer, D. W. (2001). Factors modifying frost tolerance of legume species. Crop Science, 41(6), 1911-1916.
    5. Bagheri, A., Nezami, A. & Hojjat, S. (2004). Evaluation of cold tolerance in lentil for fall planting in the highlands of Iran. (Final report of research project). Ferdowsi University of Mashhad. (In Persian)
    6. Barrios, A., Aparicio, T., Rodriguez, M. J., de la Vega, M. P. & Saldana, C. C. (2016). Winter sowing of adapted lines as a potential yield increase strategy in lentil (Lens culinaris). Spanish Journal of Agricultural Research, 14(2), 9.
    7. Bhandari, K. & Nayyar, H. (2014). Low temperature stress in plants: an overview of roles of cryoprotectants in defense. In Physiological mechanisms and adaptation strategies in plants under changing environment (pp. 193-265). Springer, New York.
    8. Bicer, B. T. & Sakar, D. (2008). Studies on variability of lentil genotypes in Southeastern Anatolia of Turkey. Notulae Botanicae Horti Agrobotanici Cluj،Napoca, 36(1), 20-24.
    9. Chen, C., Miller, P., Muehlbauer, F., Neill, K., Wichman, D. & McPhee, K. (2006). Winter pea and lentil response to seeding date and micro‐and macro‐ Agronomy Journal, 98(6), 1655-1663.
    10. Erskine, W. (2009). The lentil: botany, production and uses. CABI.
    11. Erskine, W., Diekmann, J., Jegatheeswaran, P., Salkini, A., Saxena, M. C., Ghanaim, A. & El Ashkar, F. (1991). Evaluation of lentil harvest systems for different sowing methods and cultivars in Syria. The Journal of Agricultural Science, 117(3), 333-338.
    12. Erskine, W., Nassib, A. M. & Telaye, A. (1988). Breeding for Morphological traits. In World crops: Cool Season Food Legumes (pp. 117-127). Springer, Dordrecht.
    13. Erskine, W., Sarker, A. & Kumar, S. (2011). Crops that feed the world 3. Investing in lentil improvement toward a food secure world. Food Security, 3(2), 127.
    14. Fırıncıoglu, H. K., Unal, S., Erbektas, E. & Dogruyol, L. (2010). Relationships between seed yield and yield components in common vetch (Vicia sativa sativa) populations sown in spring and autumn in central Turkey. Field Crops Research, 116(1, 2), 30-37.
    15. Food and Agriculture Organization of the United Nations. (2020). FAOSTAT statistical database. http://www.fao.org/faostat.
    16. Gholami Rezvani, N., Nezami, A., Kafi, M. & Nabati, J. (2019). Evaluation of lentil (Lens culinaris) genotypes for autumn sowing in cold temperate regions under field conditions. Journal of Crop Production, 11(4), 142-147. (In Persian)
    17. Gusta, L. V. & Wisniewski, M. (2013). Understanding plant cold hardiness: an opinion. Physiologia Plantarum, 147(1), 4-14.
    18. Hamdi, A., Kusmenoglu, I. & Erskine, W. (1996). Sources of winter hardiness in wild lentil. Genetic Resources and Crop Evolution, 43(1), 63-67.
    19. Hanlan, T. G., Ball, R. A. & Vandenberg, A. (2006). Canopy growth and biomass partitioning to yield in short،season lentil. Canadian Journal of Plant Science, 86(1), 109-119.
    20. Hojjat, S. S. (2013). The study lentil adaptations to highland winter،sown environments in Northeastern Iran. Russian Agricultural Sciences, 39(2), 134-142.
    21. Hojjat, S. S. & Galstyan, M. H. (2014). Study of economic،ecological results of cold resistance sort of the Lentil world collection under Highlands of Islamic Republic of Iran. International Journal of Agriculture and Crop Sciences, 7(14): 1364-1370.
    22. Hojjat, S. S., Bagheri, A. & Nezami, A. (2007). Evaluation of lentil germplasm for cold tolerance in order to fall in highlands of Iran. Journal of Agricultural Science, 5(1), 143-155. (In Persian)
    23. Kahraman, A., Kusmenoglu, I., Aydin, N., Aydogan, A., Erskine, W. & Muehlbauer, F. J. (2004). Genetics of winter hardiness in 10 lentil recombinant inbred line populations. Crop Science, 44(1), 5-12.
    24. Kumar, J., Gupta, S., Gupta, P., Dubey, S., Tomar, R. S. S. & Kumar, S. (2016). Breeding strategies to improve lentil for diverse agro،ecological environments. Indian Journal of Genetics and Plant Breeding, 76, 530-549.
    25. Mahmoudi, A. A. (2006). Effect of sowing season and seeding density on grain yield in lentil (local var. Robat) under dryland conditions of Nothern Khorasan. Iranian Journal of Crop Science, 8(31), 232-240. (In Persian)
    26. Materne, M. & Siddique, K. H. M. (2009). Erskine, F. J. Muehlbauer, A. Sarker, B. Sharma. (Ed) Agroecology and Crop Adaptation. (pp. 47-63) CABI.
    27. Mishra, B. K., Srivastava, J. P., Lal, J. P. & Sheshshayee, M. S. (2016). Physiological and biochemical adaptations in lentil genotypes under drought stress.  Russian Journal of Plant Physiology, 63(5), 695-708.
    28. Mittler, R. (2006). Abiotic stress, the field environment and stress combination. Trends in Plant Science, 11(1), 15-19.
    29. Mondal, M. M. A., Puteh, A. B., Malek, M. A., Roy, S. & Yusop, M. R. (2013). Contribution of morpho،physiological traits on yield of lentil (Lens culinaris medik). Australian Journal of Crop Science, 7(8), 1167.
    30. Oweis, T., Hachum, A. & Pala, M. (2004). Lentil production under supplemental irrigation in a Mediterranean environment. Agricultural Water Management, 68(3), 251-265.
    31. Piergiovanni, A. R. (2000). The evolution of lentil (Lens culinaris) cultivation in Italy and its effects on the survival of autochthonous populations. Genetic Resources and Crop Evolution, 47(3), 305-314.
    32. Rymen, B., Fiorani, F., Kartal, F., Vandepoele, K., Inzé, D. & Beemster, G. T. (2007). Cold nights impair leaf growth and cell cycle progression in maize through transcriptional changes of cell cycle genes. Plant Physiology, 143(3), 1429-1438.
    33. Sabaghpour, S. H., Seyedi, F., Mahmoodi, A. A., Safikhani, M., Pezeshkpour, P. & Rostemi, B. (2013). Kimiya, a new high yielding lentil cultivar for moderate cold and semi warm climate of Iran. Seed and Plant Improvement Journal, 29(2), 397-399. (In Persian)
    34. Sakar, D., Durutan, N. & Meyveci, K. (1988). Factors which limit the productivity of cool season food legumes in Turkey (pp. 137-145). Springer, Dordrecht.
    35. Samad, M. A., Rahman, M. K., Mondal, M. M. A. & Fakir, M. S. A. (2007). Evaluation of some advanced lentil mutants in relation to growth, yield attributes and yield. Bangladesh Journal Crop Science, 18, 117-122.
    36. Sen, S., Ghosh, M., Mazumdar, D., Saha, B. & Dolui, S. (2016). Effect of sowing date and variety on phenology and yield of lentil during rabi season. Journal of Crop and Weed, 12(1), 135-138.
    37. Singh, H., Elamathi, S. & Anandhi, P. (2009). Effect of row spacing and dates of sowing on growth and yield of lentil (Lens culinaris) under north eastern region of UP. Legume Research،An International Journal, 32(4), 307-308.
    38. Stoddard, F. L., Balko, C., Erskine, W., Khan, H. R., Link, W. & Sarker, A. (2006). Screening techniques and sources of resistance to abiotic stresses in cool،season food legumes. Euphytica, 147(1,2), 167-186.
    39. Yazdi, S. B., Majnoun, H. N. & Peighambari, S. A. (2004). Evaluation of cold hardiness in lentil genotypes (Lens culinaris). Seed and Plant, 20(1), 23-37. (In Persian)
    40. Yoshida, R., Sato, T., Kanno, A. & Kameya, T. (1998). Streptomycin mimics the cool temperature response in rice plants. Journal of Experimental Botany, 49(319), 221-227.
    41. Yuan, H. Y., Saha, S., Vandenberg, A. & Bett, K. E. (2017). Flowering and growth responses of cultivated lentil and wild lens germplasm toward the differences in red to far،red ratio and photosynthetically active radiation. Frontiers in Plant Science, 8, 386.
Iranian Journal of Field Crop Science
Volume 52, Issue 4
January 2022
Pages 15-33

Files

History

  • Receive Date: 02 August 2020
  • Revise Date: 18 September 2020
  • Accept Date: 27 September 2020
  • Publish Date: 22 December 2021

Share

How to cite

Statistics