Effect of different sowing dates on yield and some physiological traits of three chickpea cultivars (Cicer arietinum L.)

مقدمه

حبوبات از منابع مهم پروتئین گیاهی است که در اکثر غذاهای مردم به‌خصوص اقشار کم‌درآمد مورد استفاده قرارگرفته است و به‌دلیل برخورداری از پروتئین بالای دانه، از ارزش غذایی قابل‌توجهی برخوردارند. کشت این گیاهان به‌دلیل همزیستی ریشه با باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن هوا، نقش مهمی در افزایش حاصلخیزی خاک دارد و به همین علت در تناوب با سایر گیاهان زراعی کشت می‌شوند (Namvar et al., 2011; Majnoon Hoseini, 2015).

نخود با نام علمی Cicer arietinum L. یکی از محصولات زراعی خانواده حبوبات، با ویژگی‌های ارزشمند تغذیه‌ای شناخته‌ شده است و منبع مهمی برای تغذیه انسان، خوراک دام و علوفه می‌باشد
(Fang et al., 2010). نخود زراعی در بیش از 60 کشور و در کلیه مناطق جهان به جز نواحی قطبی کشت می شود (Mirzaei, 2017). در سال زراعی 99-1398، سطح زیر کشت این محصول در کشور، 579 هـزار هکتـار و میزان تولید سالانه آن حدود 285 هزار تـن بـوده اسـت (Ahmadi, 2018). ایـران از لحـاظ میزان تولید نخـود پـس از هندوسـتان، اسـترالیا، میانمار، اتیوپی، ترکیه و پاکستان، رتبة هفتم را در جهـان دارا است .(Anonymous, 2017)  یکی از عوامل مهم مدیریتی مؤثر بر عملکرد و اجزای عملکرد نخود، تاریخ کاشت است. تاریخ‌های مختلف کاشت، سبب برخورد مراحل رویشی و زایشی گیاه با نور خورشید، درجه حرارت‌ها و طول روزهای متفاوت می‌شود. این موضوع در نخود که معمولاً در شرایط خشک و یا با تکیه بر رطوبت ذخیره‌ شده در خاک کشت می‌شود و با درجه حرارت‌های بالا در انتهای فصل رشد مواجه می‌شود، حائز اهمیت است
(Faraji, 2003). نخود گیاهی روز بلند است و اثر متقابل درجه‌ حرارت و طول روز، تاریخ گل‌دهی آن را تحت کنترل دارد؛ بنابراین باید با توجه اطلاعات هواشناسی هر منطقه، تاریخ کاشت را طوری تنظیم نمود که بیشترین عملکرد را به‌دست آورد (Daba et al., 2016). علاوه بر تاریخ کاشت، رقم نقش مهمی را در افزایش عملکرد گیاهان زراعی بر عهده دارد. با توجه به این‌که ایران یکی از خواستگاه‌های اولیه نخود است، رقم‌های موجود در ایران دارای تنوع بسیار بالایی است و با توجه به اهمیت تنوع ژنتیکی به‌عنوان یک اصل مهم به‌نژادی، بررسی تنوع ژنتیکی این گیاه از اهمیت زیادی برخوردار است. عملکرد و فرآیندهای تشکیل آن، به ژنتیک، محیط، عوامل زراعی و تداخل بین آن‌ها بستگی دارد (Sidlauskas & Bernotas, 2003). در بررسی عملکرد و اجزای عملکرد سه رقم نخود زراعی در واکنش به کشت انتظاری و بهاره در همدان گزارش ‌شد که کشت انتظاری نخود، منجر به بهبود ویژگی‌های رشدی، عملکرد و اجزای آن شده است، به‌نحوی‌که افزایش طول دوره رشد و همچنین عدم برخورد مراحل حساس گلدهی و نیام‌دهی این گیاه با تنش خشکی و گرمایی انتهای فصل، منجر به افزایش اجزای عملکرد و عملکرد بیولوژیک و دانه می‌شود (Seyedi et al., 2018). پژوهشگران در تحقیقی، تأثیر سه تاریخ کاشت اواخر آذر، اواسط دی و اواخر فروردین را روی پنج رقم نخود در خرم‌آباد بررسی کردند و دریافتند که با تأخیر در کاشت، از مقدار کلروفیل برگ‌ها به‌دلیل مواجهه با تنش خشکی، کاسته شد Pezeshkpoor et al., 2005))؛ بنابراین مقدار کلروفیل برگ‌ها صفتی است که علاوه بر ژنوتیپ، تحت تأثیر عوامل زراعی همچون تاریخ کاشت نیز قرار می‌گیرد (Sadeghi poor & Aghei, 2011). در مطالعه‌ای دیگر، محققان بیان کردند که کاشت نخود به‌صورت پاییزه بر کشت بهاره آن برتری دارد و هر چه تعداد دفعات آبیاری بیشتری صورت گیرد، عملکرد دانه نخود نسبت به شرایط دیم (بدون آبیاری) افزایش می‌یابد (Gholami Zali et al., 2015). نتایج بررسی واکنش ارقام نخود دیم به زمان کاشت در شرایط کرمانشاه نشان داد که صفات مورد بررسی، تحت تأثیر معنی‌دار تاریخ کاشت و رقم قرار گرفتند، به‌طوری‌که در تاریخ کاشت اول (20 آبان)، بیشترین وزن صد دانه در رقم آرمان و در تاریخ کاشت دوم و سوم (یک و 10 آذر) در رقم آزاد به‌دست آمد. همچنین در تاریخ کشت اول و دوم، رقم هاشم و در تاریخ کشت سوم، رقم آزاد دارای بالاترین میزان زیست‌توده و عملکرد دانه بودند (Farnia & Morady, 2015). در تحقیقی که طی دو سال زراعی بر روی نخود در بنگلادش صورت گرفت، گزارش شد که با تأخیر در کاشت، تعداد دانه در غلاف، وزن صد دانه و عملکرد دانه کاهش ‌یافت و بیشترین تعداد غلاف بوته، وزن صد دانه و عملکرد دانه، در تاریخ کاشت دوم (21 آبان) حاصل به‌دست آمد (Ahmed et al., 2011). نتایج بررسی عملکرد ارقام زودرس و دیر رس عدس در تاریخ‌های کاشت پاییزه و بهاره در شمال غربی ایران نشان داد که کشت انتظاری عدس (15 آذر) نسبت به سایر تاریخ‌های کاشت، منجر به برتری عملکرد شد. دلیل این برتری، عدم مواجهه با تنش سرما و تنش خشکی انتهای فصل رشد، شرایط بهینه رشد، استفاده بهتر از بارندگی و رطوبت ذخیره‌شده در خاک بیان شد (Amiri & Deihimfard, 2018). با توجه به ضرورت به‌کارگیری اصول کشاورزی پایدار، قرار گرفتن گیاهان خانواده حبوبات در تناوب با سایر گیاهان از طریق تثبیت ازت اتمسفری در خاک، جلوگیری از بیماری‌ها، آفات و علف‌های‌هرز دارای اهمیت می‌باشند. عواملی مانند رقم و زمان کشت گیاه، تابعی از شرایط آب و هوایی منطقه است. این تحقیق در راستای انتخاب تاریخ کاشت و رقم مطلوب نخود زراعی در شرایط آب و هوایی شهر جیرفت مورد بررسی قرار گرفت.

مواد و روش‌ها

این آزمایش در سال زراعی 98-1397 در مزرعه‌ پژوهشی دانشکده‌ کشاورزی دانشگاه جیرفت، با طول جغرافیایی 35 درجه و 28 دقیقه عرض شمالی، 47 درجه و 57 دقیقه طول شرقی و ارتفاع 6/625 متر از سطح دریا اجرا شد. اطلاعات مربوط به میزان بارندگی و درجه حرارت محل اجرای آزمایش و نتایج آزمون خاک، به‌ترتیب در جدول 1 و 2 آمده است.

جدول 1- میانگین دما، رطوبت و بارندگی ماهیانه منطقه در طول فصل رشد

Table 1. Temperature, humidity and monthly rainfall average of the region during the growing season

جدول 2- ویژگی‌های فیزیکی وشیمیایی خاک محل آزمایش

Table 2. Physiochemical properties of experimental site soil

زمین محل اجرای آزمایش، سال قبل آیش بود. عملیات آماده‌سازی زمین در مهر سال 1397 انجام گرفت و در تاریخ‌های کاشت مورد نظر، بذر نخود به‌صورت دستی و در چهار ردیف دو متری با فاصله 40 سانتی‌متر و فاصله بوته سه سانتی‌متر کشت شد و برای آبیاری از سیستم آبیاری قطره‌ای استفاده شد. آزمایش به‌صورت اسپلیت پلات و در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی در سه تکرار به اجرا در آمد. تاریخ کاشت در پنج زمان مختلف 21 مهر، شش و 21 آبان و شش و 21 آذر در کرت‌های اصلی و سه رقم نخود عادل، آزاد و آرمان نیز در کرت‌های فرعی قرار گرفتند. ارقام مورد استفاده در این مطالعه زود رس، متحمل به تنش خشکی، پابلند و قابل برداشت مکانیزه، مقاوم به برق‌زدگی و فوزاریوم و عملکرد بالا بودند. اقلیم مناسب ارقام آرمان و آزاد، مناطق معتدل و نیمه‌گرمسیری و رقم عادل، مناطق سرد و نیمه‌گرمسیری است و تاریخ کاشت آن‌ها پاییزه است (Omidi, 2017).

بر اساس نتایج تجزیه خاک، 150 کیلوگرم در هکتار فسفر از منبع فسفات آمونیوم و 200 کیلوگرم در هکتار پتاسیم از منبع سولفات دوپتاس، قبل از کشت مصرف شد. 138 کیلوگرم نیتروژن خالص (300 کیلوگرم کود اوره) به‌صورت سرک در سه مرحله (یک سوم هنگام کاشت، یک سوم هنگام خروج از مرحله روزت و شروع ساقه‌دهی و یک سوم قبل از شروع گلدهی) استفاده شد. با توجه به تاریخ‌های مختلف کشت و تنوع ارقام نخود، برداشت گیاهان زراعی از اوایل اردیبهشت تا اواسط خردادماه انجام شد. به‌منظور اندازه‌گیری اجزای عملکرد، 10 بوته به‌طور تصادفی انتخاب شدند و اجزای عملکرد دانه از قبیل تعداد غلاف در بوته و دانه در غلاف و وزن صد دانه اندازه‌گیری شدند. با توجه به تاریخ‌های مختلف کشت و تنوع ارقام نخود، برداشت گیاهان از اوایل اردیبهشت تا نیمه اول خرداد صورت پذیرفت. جهت ارزیابی عملکرد دانه و زیست‌توده، گیاهان پس از مرحله‌ رسیدگی فیزیولوژیک (وقتی غلاف‌های نخود به‌رنگ قهوه ای روشن مایل به زرد و یا به‌رنگ کرم تغییر یابد، آماده برداشـت می باشد)، از سطح یک مترمربع با حذف اثر حاشیه‌ای برداشت شدند و اندازه‌گیری‌ها انجام شد. برای تعیین مقدار کلروفیل a، b و کل و کاروتنوئیدهای برگ، از روش Lichtenthaler (1987) توسط حلال استون 80 درصد استفاده شد. غلظت پروتئین به‌روش Bradford (1976) تعیین شد. اندازه‌گیری مقدار ترکیبات فنلی و آنتوسیانین به‌ترتیب با استفاده از روش‌های Soland & Laima (1999) و Wagner (1972) استفاده شد. تجزیه آماری داده‌ها با نرم افزار SAS 9.4 ومقایسه میانگین صفات مورد مطالعه با استفاده از آزمون چند دامنه­ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد انجام شد و شکل‌ها توسط نرم افزار اکسل رسم شد.

نتایج و بحث

ارتفاع بوته

اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر ارتفاع بوته معنی­دار بود (جدول 3). بر اساس مقایسه میانگین، بیشترین ارتفاع بوته در تاریخ کاشت 21 مهر و در رقم آرمان با میانگین 110 سانتی‌متر مشاهده شد و کمترین آن در تاریخ کاشت‌ 21 آذر‌ به‌دست آمد که با تاریخ کاشت شش آذر تفاوت معنی­داری نداشت (شکل a1-). گزارش‌های متعددی در مورد تاثیرپذیری تاریخ‌های مختلف کشت بر ارقام نخود در مناطق مختلف وجود دارد. بر اساس نتایج Singh et al. (2019)، گیاهان نخود کشت شده در منطقه پنجاب در هندوستان در تاریخ 25 اکتبر (سوم آبان)، دارای بوته‌های بلندتری نسبت به تاریخ‌های کشت 10 اکتبر (هجدهم مهر) و 10 نوامبر (نوزدهم آبان) بودند. همچنین Farnia & Moradi (2015) در بررسی واکنش ارقام نخود به زمان کاشت در شرایط کرمانشاه گزارش کردند که در تاریخ کاشت اول (20 آبان) و سوم (10 آذر)، بیشترین ارتفاع بوته به رقم آزاد و در تاریخ کاشت دوم (1 آذر)، به رقم آرمان تعلق داشت. نتایج بررسی ارقام نخود در همدان نشان داد که بیشترین ارتفاع بوته در تاریخ کاشت 20 دی (تاریخ کاشت اول) مشاهده شد که در مقایسه با تاریخ کاشت 20 فروردین (تاریخ کاشت آخر)، ارتفاع بوته نخود را حدود 46 درصد کاهش داد. در بین ارقام مورد بررسی نخود نیز رقم هاشم دارای بیشترین ارتفاع بود (Seyedi et al., 2018). در تحقیقی گزارش شد که ارتفاع گیاه نخود در تاریخ کاشت‌های پاییزه (شش و 24 مهر و 11 آبان) نسبت به تاریخ کاشت‌های بهاره (16 اسفند)، تقریبا دو برابر افزایش نشان دادNezami, & Bagheri, 2005) ).تاریخ کاشت از طریق تغییر در شرایط محیطی از جمله دما، طول روز و رطوبت قابل دسترس در خاک در طول فصل رشد، بر میزان رشد و ارتفاع بوته تأثیر می‌گذارند (Alessi et al., 1981). از طرفی کشت زودهنگام، باعث استقرار مناسب گیاه می‌شود و نهایتاً افزایش طول بوته گیاهان را در پی دارد (Hashemabadi & Sdaqthur, 2005). عدم بارش‌ باران و وجود دمای بالا (19 -36 درجه سانتی‌گراد) در اوایل پاییز در منطقه مورد مطالعه، مانع جوانه‌زنی بذر گیاهان می‌شود؛ بنابراین کشت گیاه نخود در اوایل پاییز و تامین رطوبت مورد نیاز (از طریق آبیاری)، منجر به جوانه‌زنی سریع‌تر بذرها و طولانی شدن مراحل رشد گیاهچه‌ای می‌شود. با طولانی‌تر شدن مرحله رشد رویشی و افزایش فراورده‌های فتوسنتزی در گیاه، ارتفاع بوته نخود افزایش یافت.

جدول 3- تجزیه واریانس (میانگین مربعات) صفات مورد مطالعه ارقام مختلف نخود، تحت تأثیر تاریخ‌های کاشت

Table 3. Variance analysis (mean square) of studied traits of different chickpea cultivars under the influence of sowing date

ادامه جدول 3- تجزیه واریانس (میانگین مربعات) صفات مورد مطالعه ارقام مختلف نخود تحت تأثیر تاریخ‌های کاشت

Continuation of Table 3. Variance analysis (mean squares) of studied traits of different chickpea cultivars under the influence of sowing date

^**، ^* و^ns : به‌ترتیب معنی‌دار در سطح احتمال یک و پنج درصد و غیر معنی‌دار.

**, * and ^ns: significant at  1% and 5% of probability levels and non-significant, respectively.

 تعداد شاخه اصلی و فرعی

اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر تعداد شاخه اصلی و شاخه فرعی معنی­دار بود (جدول 3). نتایج مقایسه میانگین نشان داد که در تاریخ کاشت 21 مهر، بیشترین تعداد شاخه اصلی مربوط به رقم آرمان با میانگین 11 شاخه در بوته بود (شکل b1). همچنین تاریخ کاشت 21 مهر و رقم آرمان با میانگین 4/23 شاخه فرعی در بوته، دارای بیشترین و تاریخ کاشت 21 آذر و رقم عادل با میانگین 2/13 شاخه فرعی در بوته، دارای کمترین تعداد شاخه فرعی بودند (شکل c1). محققان در ارزیابی ویژگی‌های رشدی، عملکرد و اجزای عملکرد سه رقم نخود زراعی در کشت انتظاری و بهاره در منطقه همدان بیان کردند که بیشترین تعداد شاخه فرعی در بوته نخود، در تیمار تاریخ کشت اول (20 دی) و کمترین آن با حدود 47 درصد کاهش، در تیمار کشت بهاره (20 فروردین) مشاهده شد (Seyedi et al., 2018). همچنین تعداد شاخه گیاهان نخود کشت شده در تاریخ 25 اکتبر (سوم آبان) منطقه پنجاب نسبت به تاریخ‌های کشت 10 اکتبر (هجدهم مهر) و 10 نوامبر (نوزدهم آبان) افزایش نشان داده است (Singh et al., 2019). در پژوهشی با ارزیابی اثر ارقام و تاریخ کاشت بر مقدار جذب عناصر غذایی و عملکرد نخود در هند مشخص شد که تاخیر در کشت نخود، باعث کاهش جذب عناصر غذایی نظیر فسفر و پتاسیم و نیتروژن، کاهش تولید ماده خشک و عملکرد گیاه نخود شده است (Neenu et al., 2017). در تحقیق حاضر، بین تعداد شاخه اصلی و فرعی و ارتفاع گیاه، همبستگی بالایی (حدود R²=0.8) وجود داشت (جدول 4)؛ بنابراین نغییر رطوبت خاک و درجه حرارت بالا و همچنین طول دوره رشد، احتمالا بر مقدار جذب عناصر توسط گیاه اثر گذاشته است و منجر به کاهش ارتفاع و در نهایت کم شدن تعداد شاخه‌های اصلی و فرعی در در کشت‌های دیرهنگام گیاهان نخود شده است. گزارش شده است که اقلیم مناسب رقم آرمان و آزاد، مناطق معتدل و نیمه‌گرمسیری و رقم عادل، مناطق سرد و نیمه‌گرمسیری است (Shobiri, 2014; Omidi, 2017). در نتیجه رقم عادل از یک سو به دمای پایین‌تری برای کشت بهینه نیاز دارد و از سوی دیگر، مدت زمان مناسب برای رشد رویشی مطلوب، دارای اهمیت است. رقم عادل، کمترین رشد رویشی (ارتفاع بوته و تعداد شاخه‌های فرعی) را داشت که منجر به کاهش رشد زایشی گیاه (تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف و وزن صد دانه) شد. با توجه به اقلیم جیرفت (متوسط دمایی بالا) (جدول 1) و حساسیت رقم عادل به دما، این رقم مناسب کشت در این منطقه نبود و رشد این رقم نسبت به رقم‌های آرمان و آزاد، کمتر بود.

شکل 1- مقایسه میانگین اثر متقابل تاریخ‌ کاشت و رقم بر ارتفاع بوته (a)، تعداد شاخه اصلی (b)، تعداد شاخه فرعی (c) در نخود.

میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشترک، اختلاف معنی‌داری بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند.

Figure 1. Mean comparison of the interaction effects of planting date and cultivar on plant height (a), number of main branches (b) and number of sun-branches (c). Means with the same letters are not significantly different at 5% level, based on Duncan test.

تعداد غلاف در بوته

اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر تعداد غلاف در بوته معنی­دار بود (جدول 3). بیشترین تعداد غلاف در بوته (5/66 عدد) در تاریخ کشت اول (21 مهر) بود و نسبت به تاریخ کشت آخر (21 آذر)، 9/61 درصد افزایش داشت. بهترین ترکیب تیماری از لحاظ تعداد غلاف در بوته، به رقم آرمان و تاریخ کاشت 21 مهر با میانگین 4/98 غلاف در بوته و کمترین آن با میانگین 7/15 غلاف در بوته، به رقم عادل و تاریخ کاشت آخر (21 آذر) تعلق داشت؛ در تمامی تاریخ‌های کاشت‌، رقم آرمان بیشترین تعداد غلاف در بوته را داشت و تعداد غلاف در بوته در تاریخ کاشت پنجم (21 آذر) نسبت به تاریخ کاشت اول (21 مهر)، 2/64 درصد کاهش داشت (شکل a2). نتایج بررسی تاریخ کاشت و ارقام نخود در منطقه سراوان بیانگر آن است که بیشترین تعداد غلاف در بوته در تاریخ کاشت اول و ژنوتیپ MCC361 مشاهده شد که 38/3 برابر نسبت به ژنوتیپ MCC770 در تاریخ کاشت سوم بیشتر بود (Zafaranieh et al., 2014).

نتایج تحقیقی در بنگلادش نشان داد که بیشترین تعداد غلاف بوته در 20 نوامبر (29 آبان-تاریخ کاشت دوم) به‌دست آمد که به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از سایر تاریخ‌های کاشت بود (Ahmed et al., 2011). افزایش تعداد غلاف در بوته در تاریخ کاشت‌های زودهنگام را می‌توان ناشی از طولانی‌ بودن دوره رشد رویشی و تولید شاخه‌های فرعی در بوته دانست. از طرف دیگر نتایج این تحقیق نشان داد که بیشترین تعداد غلاف در بوته و شاخه فرعی و اصلی در تاریخ کاشت 21 مهر و رقم آرمان تولید شد (شکلهای b1، c1 و a2). با توجه به این که نخود، گیاهی با رشد نامحدود است و غلاف‌ها بر روی شاخه اصلی و فرعی ظاهر می‌شوند، بنابراین بالا بودن تعداد شاخه فرعی و اصلی می‌تواند دلیل افزایش غلاف ایجاد شده باشد. نتایج حاصل از ضرایب همبستگی تعداد غلاف در بوته و تعداد شاخه اصلی و فرعی (حدود R²=0.9)، بیانگر این مطلب است (جدول 4).

تعداد دانه در غلاف

اثر تاریخ کاشت و رقم بر تعداد دانه در غلاف معنی­دار بود (جدول 3). مقایسه میانگین‌ها نشان داد که بیشترین و کمترین تعداد دانه در غلاف، به‌ترتیب به تاریخ کاشت 21 مهر و 21 آذر تعلق داشت که با تاریخ کاشت سوم تفاوت معنی‌داری نداشت. در مورد اثر تاریخ کشت بر تعداد دانه، گزارشات متفاوتی وجود دارد. گزارش شده است که تعداد دانه در غلاف در نخودهای کشت شده در تاریخ سه آبان، افزایش معنی‌داری نسبت به تاریخ‌های کشت 18 مهر و 19 آبان نشان داده است (Singh et al., 2019)؛ درحالی که محققان در پژوهشی دیگر بیان کردند که روش‌های مختلف کشت و تغییر در شرایط آب و هوایی، اختلاف کمی در تعداد دانه ایجاد می‌نماید و تعداد دانه در غلاف حبوبات را باثبات‌ترین صفت اجزای عملکرد گزارش کردند (Khoocheki & Banayan Aval, 2004). ارزیابی واکنش سه رقم نخود به تاریخ‌های مختلف کاشت تحت شرایط دیم در منطقه همدان نشان داد که بهترین ترکیب تیماری از لحاظ تعداد دانه در بوته، به رقم هاشم در تاریخ کاشت اول تعلق داشت (Hamzei & Seyedi, 2012). همچنین نتایج ضرایب همبستگی بین صفات اندازه‌گیری شده در گیاه نخود نشان داد که بین صفت تعداد دانه در غلاف با تعداد غلاف در بوته با تعداد شاخه‌های جانبی و اصلی همبستگی (حدود R²=0.9) وجود دارد (جدول 4)؛ بنابراین رشد رویشی مناسب در پاییز (در تاریخ کشت اول) که ناشی از شرایط دمایی، رطوبت و بارندگی است، منجر به افزایش تحمل گیاه به زمستان گذرانی شده است و در نهایت، افزایش گلدهی (تعداد غلاف در بوته و تعداد دانه در غلاف) در اوایل بهار را در پی داشته است. تاخیر در تاریخ کشت به‌دلیل کاهش رطوبت نسبی و دمای مناسب در فصل رویشی، دوره گلدهی را شدیدا تحت تاثیر قرار خواهد داد.

وزن صد دانه

اثر تاریخ کاشت و رقم بر وزن صد دانه معنی­دار بود (جدول 3).

نتایج مقایسه میانگین اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم نشان داد که بیشترین وزن صد دانه در تاریخ کاشت 21 مهر و رقم آرمان با میانگین 2/39 گرم و کمترین آن از تاریخ کاشت 21 آذر و رقم عادل با میانگین 5/21 گرم به‌دست آمد شد (شکل b2).

 جدول 4- ضرایب همبستگی برخی صفات مورد مطالعه ارقام مختلف نخود، تحت تأثیر تاریخ‌های کاشت

Table 4. Correlation coefficients of studied traits of different chickpea cultivars under the effect of sowing date

^**، ^* و^ns : به‌ترتیب معنی‌دار در سطح احتمال یک و پنج درصد و غیر معنی‌دار.

**, * and ^ns: significant at  1% and 5% of probability levels and non-significant, respectively.

شکل 2- اثر متقابل تاریخ‌ کاشت و رقم بر تعداد غلاف در بوته (a)، تعداد دانه در غلاف (b)، وزن صد دانه (c (، عملکرد دانه (d) و عملکرد زیست‌توده (e) نخود. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشترک، اختلاف معنی‌داری بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند.

Figure 2. Mean comparison of the interaction effects of planting date × cultivar on number of pods per plant (a), number of grains per pod (b), 100-grain weight (c), grain yield (d), and biomass yield (e). Similar letters indicate no significant difference at 5% of probability level, based on Duncan test.

 در بررسی که طی دو سال زراعی بر روی نخود در بنگلادش صورت گرفت گزارش شد که با تأخیر در کاشت، وزن صد دانه کاهش‌یافت، به طوری‌که بالاترین وزن صد دانه به‌طور مشترک در تاریخ‌های کاشت‌ 20 نوامبر (تاریخ کاشت دوم)، 10 نوامبر (تاریخ کاشت اول)، 30 نوامبر (تاریخ کاشت سوم) و 10 دسامبر (تاریخ کاشت چهارم) مشاهده شد و کمترین آن به تاریخ کاشت 30 دسامبر (تاریخ کاشت ششم) تعلق داشت (Ahmed et al., 2011). در این پژوهش، بین وزن صد دانه با تعداد شاخه اصلی و فرعی و ارتفاع گیاه، همبستگی بالای (حدود R²=0.8) و با کلروفیل کل، همبستگی کمی (حدود R²=0.4) وجود داشت (جدول 4). به‌نظر می‌رسد که بهبود رشد گیاه در تاریخ کشت اول، ناشی از شرایط دمایی و رطوبتی بهتر (عدم برخورد با تنش‌های گرما و خشکی انتهای فصل) بود که با تولید گیاهان با سیستم ریشه‌های مستحکم، افزایش متابولیسم و ذخیره مناسب متابولیت‌ها در این دوره، منجر به رشد و بقای بهتر گیاه شد و افزایش کیفیت و کمیت دانه را به همراه داشت. انتخاب نوع رقم نیز می‌تواند تأثیر زیادی بر روی عملکرد نخود داشته باشد (Khan & Khan, 2015). با تاخیر در تاریخ کشت، جوانه‌زنی، رشد گیاهچه و رشد سریع از مراحل فنولوژی گیاه (رشد رویشی) شدت تحت تاثیر قرار گرفت و به تبع آن مراحل گلدهی، غلاف دهی و دانه بستن از رشد زایشی را تحت تأثیر قرار داد، به‌طوری‌که کوتاه شدن طول دوره رشد رویشی، با کاهش فراورده‌های فتوسنتزی در گیاه همراه بود و مواد فتوسنتزی کمتری به اندام‌های زایشی اختصاص یافت؛ بنابراینلذا وزن صد دانه کاهش یافت. از این رو طولانی شدن طول دوره رشد رویشی در اوایل مهر و استفاده بهینه از نور، رطوبت و جذب بیشتر عناصر معدنی، به گیاه فرصت بیشتری برای ذخیره مواد غذایی می‌دهد و بر مراحل غلاف دهی و پر شدن دانه اثر می‌گذارد.

عملکرد دانه

اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر عملکرد دانه معنی­دار بود (جدول 3). تاریخ کاشت اول و آخر، به‌ترتیب دارای بیشترین (1286 کیلوگرم) و کمترین (602 کیلوگرم) عملکرد دانه بودند. رقم آرمان در تمامی تاریخ‌های کاشت،‌ بیشترین عملکرد دانه را داشت. عملکرد دانه در تاریخ کاشت پنجم (21 آذر) نسبت به تاریخ کاشت اول (21 مهر)، 8/72 درصد کاهش نشان داد (شکل c2). Beleggia et al  (2021) در پژوهشی، با تاخیر در زمان کاشت گیاهان، کاهش قابل توجهی در عملکرد دانه در سه گونه از غلات مشاهده کردند و بیان نمودند که این کاهش، به ارقام گیاهی وابسته است، به‌طوری‌که در جو (4/50 درصد)، کمتر از گندم (به‌ترتیب 3/70 درصد) بود. محققان در بررسی تاریخ کاشت نخود در منطقه همدان گزارش کردند که بیشترین عملکرد دانه نخود در تاریخ کاشت اول (20 دی) و رقم هاشم به‌دست آمد و کمترین آن به تاریخ کاشت آخر (20 فروردین) و رقم آزاد تعلق گرفت (Seyedi et al., 2018). Ahmed et al (2011) در بررسی دو ساله بر روی نخود در بنگلادش گزارش کردند که بیشترین عملکرد دانه (1848 و 1873 کیلوگرم در هکتار) در تاریخ کاشت دوم (20 نوامبر) به‌دست آمد؛ درحالی‌که کمترین آن (1077 و 1154 کیلوگرم در هکتار) در تاریخ کاشت سوم (30 دسامبر) تولید شد. محققان در مطالعه اثر تاریخ‌های مختلـف کاشت بر عملکرد دانه نخود سفید گزارش کردند ه در تاریخ کاشـت اول (27 آذر) و دوم (14 دی)، عملکرد دانه نخود نـسبت بـه تاریخ کاشت سوم (26 فروردین) بیـشتری شد (Pezeshkpoor et al., 2005). همچنین نتایج ضرایب همبستگی بین صفات اندازه‌گیری شده در گیاه نخود نشان داد که بین صفت عملکرد دانه با تعداد دانه در غلاف، تعداد غلاف در بوته با تعداد شاخه‌های جانبی و اصلی همبستگی حدود R²=0.8-0.9 و با کلروفیل کل R²=0.4 وجود داشت (جدول 4). تاخیر در کشت نخود در هند، باعث کاهش جذب فسفر و پتاسیم، تثبیت نیتروژن و جذب آن، تولید ماده خشک و عملکرد گیاه نخود شد (Neenu et al., 2017). زمان مناسب کاشت و سرمازدگی در تاریخ کاشت پاییزه، اهمیت زیادی دارد و گیاه باید قبل از فرا رسیدن فصل سرما، رشد مطلوب و ذخیره غذایی کافی داشته باشد تا بتواند تنش سرما را تحمل نماید. با تاخیر در تاریخ کشت، زمان گرده افشانی تسریع شده است و سرعت نمو افزایش و طول دوره گلدهی کاهش یافته است؛ بنابراین زمان مورد نیاز برای مراحل رشد گیاهچه‌ای، رشد سریع، گلدهی، غلاف دهی و دانه بستن کوتاهتر شد و این امر کاهش عملکرد دانه را به دنبال داشت؛ درضمن دمای بالا همراه با کاهش رطوبت هوا، سبب پژمردگی غنچه‌های گل‌ها و کاهش عملکرد می‌شود.

عملکرد زیست‌توده

اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر عملکرد زیست‌توده معنی­دار بود (جدول 3). بیشترین و کمترین مقدار عملکرد زیست‌توده، به‌ترتیب در تاریخ کاشت اول در رقم آرمان و تاریخ کاشت آخر در رقم عادل به‌دست آمد. در تمامی تاریخ‌های کاشت،‌ رقم آرمان بیشترین عملکرد زیست‌توده و رقم عادل کمترین آن را داشتند. عملکرد زیست‌توده رقم آرمان در تاریخ‌های کاشت دوم، سوم، چهارم و پنجم نسبت به تاریخ کاشت اول، به‌ترتیب 8/28، 1/36، 8/51 و 4/54 درصد کاهش نشان داد (شکل e2). به‌نظر می‌رسد که درجه حرارت بالا در مراحل پایانی رشد نخود همراه با کوتاه‌تر شدن طول دوره رشد (رشد سریع) در تاریخ کاشت آذر، شرایط بحرانی را برای گیاه نخود به وجود می‌آورد. علاوه بر آن، افزایش طول دوره رشد نخود و استقرار خوب بوته‌ها در تاریخ کاشت مهر، عامل تکمیل سریع‌تر پوشش گیاهی و تولید زیست توده بالاتر بوده است. رقم آرمان دارای بیشترین عملکرد زیست‌توده بود. به‌نظر می‌رسد که دلیل آن، ویژگی‌های مورفولوژیکی این رقم نظیر ارتفاع بلندتر و تعداد شاخه‌ اصلی و شاخه فرعی بیشتر نسبت به سایر ارقام ‌باشد که در مجموع باعث افزایش تولید زیست توده بالاتر در این رقم شده است. نتایج حاصل از بررسی et al. Seyedi (2018) نشان داد که کمترین عملکرد زیست‌توده با 60 درصد کاهش، در رقم آزاد و تاریخ کاشت 20 فروردین (تاریخ کاشت آخر) به‌دست آمد.

رنگدانه‌های فتوسنتزی

اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر مقدار کلروفیل a، b، کل و نسبت کلروفیل a/b معنی­دار بود (p≤0.01) (جدول 3). نتایج مقایسه میانگین نشان داد که بیشترین میزان کلروفیل a در تاریخ کاشت 21 مهر و به‌طور مشترک در ارقام عادل و آزاد با میانگین به‌ترتیب 99/9 و 41/10 میلی‌گرم در گرم وزن تر مشاهده شد که با رقم عادل در تاریخ کاشت شش آبان با میانگین 07/9 میلی‌گرم در گرم وزن تر، تفاوت آماری معنی‌داری نداشت (شکل a3). همچنین نتایج مقایسه میانگین نشان داد که بیشترین میزان کلروفیل b در رقم آرمان و تاریخ کاشت 21 آبان با میانگین 93/8 میلی‌گرم در گرم وزن تر تولید شد که با میزان کلروفیل b در تاریخ کاشت 21 مهر و رقم آزاد (15/8 میلی‌گرم در گرم وزن تر) اختلاف آماری معنی‌داری نداشت (شکل b3). در پژوهشی با بررسی پنج ژنوتیپ گیاه نخود در پنج تاریخ‌ کشت بیان شد که رقم آرمان نسبت به رقم آزاد و تاریخ 16 فروردین نسبت به 20 مهر، 10 و 30 آبان و 25 اسفند دارای مقایر بالاتری کلروفیل a داشت، درحالی‌که بیشترین کلروفیل b در رقم آرمان و تاریخ کشت 20 مهر ثبت شد (Sadeghi poor & Aghei 2011). نتایج بررسی کلروفیل کل در تاریخ کاشت­های مختلف نشان داد که تاریخ کاشت 21 مهر و رقم آزاد با میانگین 5/18 میلی‌گرم در گرم وزن تر، دارای بیشترین میزان کلروفیل بود که با رقم عادل در همین تاریخ کاشت (9/16 میلی‌گرم در گرم وزن تر) اختلاف آماری معنی‌داری نداشت. تمامی ارقام مورد مطالعه در تاریخ کاشت 21 آذر و رقم عادل در تاریخ کاشت 21 آبان و شش آذر و رقم آزاد در تاریخ کاشت شش آذر، دارای کمترین میزان کلروفیل کل بودند (شکل c3). در بررسی اثر تاریخ کشت بر عملکرد و محتوای کلروفیل سه ژنوتیپ گندم، محققان به این نتیجه رسیدند که مقدار کاهش کلروفیل در سه ژنوتیپ، متاثر از تاریخ کشت بود و این تغییرات در محتوای کلروفیل، به ژنوتیپ گیاه نیز وابسته است (Ghazvineh et al., 2020). در تحقیقی که به‌منظور بررسی تأثیر سه تاریخ کاشت اواخر آذر، اواسط دی و اواخر فروردین روی پنج رقم نخود انجام شد، محققان دریافتند با تأخیر در کاشت، از میزان کلروفیل برگ‌ها به‌دلیل مواجه با تنش‌های اکسیداتیو آخر فصل کاسته شد (Pezeshkpoor et al., 2005). در نهایت، کاهش کلروفیل منجر به کم شدن رشد گیاهان می‌شود (Ghazvineh et al., 2020). نتایج ضریب همبستگی نشان داد که بین کلروفیل کل با عملکرد زیست توده همبستگی مثبت (R²=0.7) وجود داشت (جدول 4). بر اساس مقایسه میانگین انجام شده، بیشترین میزان نسبت کلروفیل a/b در تاریخ کاشت 21 آبان و در رقم آزاد با میانگین 22/2 درصد مشاهده شد (شکل d3). در مطالعه‌ای که بر روی ژنوتیپ‌های مختلف گیاه ذرت انجام شد مشخص شد که کلروفیل b، حساسیت بیشتری نسبت به کلروفیل a به تنش‌های محیطی و تغییر در تاریخ کشت داشته است (Benjamin et al., 2006). بنابراین کاهش بیشتر کلروفیل b در تاریخ کشت پنجم، ناشی از تخریب غشاء کلروپلاست و کلروفیل بود. در رقم آرمان، با افزایش مقدار کلروفیل b (یک رنگدانه کمکی) و افزایش نسبت آن به کلروفیل a (رنگدانه اصلی فتوسنتزی)، بیانگر مناسب بودن این رقم بود.

کاروتنوئیدها

نتایج مقایسه میانگین نشان داد که بهترین ترکیب تیماری از لحاظ کاروتنوئیدها مربوط به رقم آزاد در تاریخ‌های کاشت 21 مهر و 21 آبان با میانگین به‌ترتیب 8/12 و 14 میکروگرم بر گرم وزن تر بود (شکل a4). کاروتنوئیدها (شامل کاروتن‌ها و گزانتوفیل‌ها) با حذف رادیکال‌های اکسیژن تولید شده، از گیاهان در مقابل تنش‌های محیطی (آخر فصل) حفاظت می‌کنند (Parsa Motlagh et al., 2018). گزارش شده است که مقدار کاروتنوئیدها با تاخیر در زمان کاشت در جو، گندم معمولی و گندم دوروم، به‌ترتیب 2/12٪ ، 7/15 ٪ و 8/27 ٪ افزایش یافت (Beleggia et al., 2021). تجمع کاروتنوئیدها در رقم آرمان و احتمالاً سایر اجزای سیستم آنتی اکسیدان، منجر به حذف رادیکال‌های آزاد اکسیژن شده است و در نهایت با حفظ گیاه از آسیب اکسیداتیو ناشی از تنش‌های محیطی، میزان عملکرد این رقم را بهبود بخشیده است، درحالی‌که رقم آزاد با افزایش مقدار کاروتنوئیدها تا حدودی شدت تنش را کاهش داده است.

شکل 4- مقایسه میانگین اثر متقابل تاریخ‌ کاشت در رقم بر کاروتنوئیدها (a)، پروتئین کل برگ (b)، فنل برگ (c) و آنتوسانین برگ (d). میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشترک، اختلاف معنی‌داری بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند

Figure 4. Mean comparison of the interaction effects of planting date ×cultivar on carotenoids (a), leaf total protein (b), leaf phenol (c) and leaf anthocyanin (d). Similar letters indicate no significant difference at 5% of probability level, based on Duncan test.

 پروتئین کل برگ

اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر پروتئین کل برگ نیز معنی­دار بود (جدول 3). مقایسه میانگین‌ها نشان داد که تاریخ‌های کاشت اول ( 21 مهر) و دوم ( شش آبان) با میانگین‌های به‌ترتیب چهار و 6/4 میلی­گرم بر گرم وزن تر، دارای بیشترین میزان پروتئین کل برگ بودند (جدول 4). بیشترین میزان پروتئین کل برگ مربوط به‌ رقم عادل و تاریخ کاشت شش آبان (46/5 میلی­گرم بر گرم وزن تر) و کمترین آن متعلق به تاریخ کاشت 21 آذر و رقم عادل (52/2 میلی­گرم بر گرم وزن تر) بود (شکل b4). Sadeghi poor& Aghei ((2011 گزارش کردند که میزان تشعشع جذب شده در زمان گلدهی بین ژنوتیپ‌های گیاه نخود در تاریخ‌های کشت مختلف متفاوت بوده است، به‌طوری‌که رقم آرمان نسبت به رقم آزاد و تاریخ 30 آبان نسبت به 20 مهر، 10 آبان، 30 آبان (پاییزه)، 25 اسفند و 16 فروردین (بهاره)، میزان بیشتری تشعشع در زمان گلدهی جذب کرده‌اند. در نتیجه تأخیر در کاشت، سبب کاهش جذب تشعشع فعال فتوسنتزی، فتوسنتز و در نهایت متابولیت گیاه نظیر پروتئین کل برگ می‌شود. با توجه به کاهش جذب تشعشع فعال فتوسنتزی در رقم آزاد نسبت به آرمان، احتمالا باعث کاهش فتوسنتز در گیاهان و کاهش پروتئین کل در برگ در رقم آزاد نسبت به آرمان شده است. بنابراین کاهش پروتئین کل برگ و عملکرد گیاه نخود در تاریخ کشت 21 آذر ماه را می‌توان به کاهش فتوسنتز نسبت داد. افزایش در تاریخ‌های کاشت اول و دوم، نشانگر شرایط بهتر نسبت به سایر تاریخ‌های کشت برای گیاه نخود بود، درحالی‌که افزایش مقدار پروتئین کل در رقم عادل و تاریخ کشت شش آبان، ناشی از تفاوت‌هایی در ژنتیک آن‌ها در مقابله با تغییرات محیطی بود.

ترکیبات فنلی و آنتوسیانین برگ

اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر مقدار فنل و آنتوسیانین برگ معنی­دار بود (جدول 3). نتایج مقایسه میانگین اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم بیانگر آن است که در تاریخ کاشت شش آذر، بیشترین میزان فنل برگ به رقم عادل با میانگین 84/2 میلی‌گرم بر گرم وزن تر و کمترین آن به تاریخ کاشت 21 آذر و رقم عادل تعلق داشت (شکل c4). همچنین مقایسه میانگین اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم نشان داد که رقم عادل در تاریخ کاشت 21 مهر (22/83 میلی‌گرم بر گرم وزن تر)، دارای بیشترین و رقم عادل در تاریخ کاشت 21 آذر (4/20 میلی‌گرم بر گرم وزن تر)، دارای کمترین میزان آنتوسیانین در گیاه نخود بودند (شکل d4). ترکیبات فنلی و آنتوسیانین‌ها با حذف رادیکال‌های آزاد، موجب حفاظت گیاه در برابر تنش‌های ناشی از تاخیر در تاریخ کشت می‌شوند (Parsa Motlagh et al., 2018; Beleggia et al., 2021). تحقیقات نشان داده‌اند که تاخیر در تاریخ کشت، مقدار ترکیبات فنلی و آنتوسیانین‌ها را در جو، گندم و گندم دوروم افزایش می‌دهد (Beleggia et al., 2021). وجود این مواد در برگ، مانع کاهش رنگیزه‌های فتوسنتزی در گیاهان شده است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که افزایش مقدار ترکیبات فنلی و آنتوسیانین‌های موجود در برگ، به‌عنوان گیرنده رادیکال‌های آزاد عمل می‌کنند و گیاهان را در برابر تنش‌‌های اکسیداتیو محافظت می‌کنند.

نتیجه‌گیری کلی

تاخیر در تاریخ کشت موجب کاهش معنی‌دار ارتفاع گیاه، تعداد شاخه اصلی و فرعی، تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف، وزن صد دانه، مقدار کلروفیل کل و آنتوسیانین‌ها نسبت به شاهد شد و بین این صفات همبستگی وجود داشت. با تاخیر در تاریخ کشت، جوانه‌زنی، رشدگیاهچه و رشد سریع تحت تأثیر قرار گرفت و سبب کاهش مرحله رشد رویشی گیاه شد. با کوتاه شدن طول رشد رویشی، کاهش فراورده‌های فتوسنتزی در گیاه همراه بود و مواد فتوسنتزی کمتری به اندام‌های زایشی انتقال یافت؛ بنابراین عملکرد گیاه را کاهش داد، درحالی‌که وجود دمای مناسب در ابتدای پاییز (تاریخ کشت اول) و وجود رطوبت نسبی مناسب (36-5یک درصد) در جیرفت، سبب جوانه‌زنی سریعتر بذرها شد و این امر موجب طولانی‌تر شدن مرحله رشد رویشی گیاه نخود شد. بنابراین کشت نخود در مهرماه، منجر به بهبود ویژگی‌های رشدی، اجزای عملکرد و عملکرد این گیاه می‌شود، به‌نحوی‌که افزایش طول دوره رشد و همچنین عدم برخورد مراحل حساس گلدهی و غلاف‌دهی به گرمای انتهای فصل، منجر به افزایش اجزای عملکرد و عملکرد زیست‌توده و دانه می‌شود. بر اساس نتایج این مطالعه، جهت دستیابی به حداکثر عملکرد دانه نخود می‌توان از تاریخ کاشت 21 مهر و رقم آرمان در منطقه جیرفت استفاده نمود.

REFERENCES

1. Ahmadi, K., Gholizadeh, H. Ebadzadeh, H. Hoseinpour, R. Hatami, F. Mohiti, Z. Fazli, B. & Rafiei M. (2018). Agricultural year book (2018-2019), Vol. 1. Ministry of Jihad-e-Agriculture, http:// www.maj.ir/portal/File/ShowFile.aspx?ID= 6f66d3e3-0884-4823-b12d-6319a2edad84. (In Persian)
2. Ahmed, F., Islam, M. N. Jahan, M. A. Rahman, M. T. & Ali. M. Z. (2011). Phenology, growth and yield of chickpea as influenced weather variables under different sowing dates. Journal of Experimental Biosciences, 2(2), 83-88.

3. Alessi, J., Power, J. F. & Zimmerman. D. C. (1981). Effects of seeding date and population on water-use efficiency and safflower yield. Agronomy Journal, 73(5), 783-787.
4. Amiri, S. R. & Deihimfard. R. (2018). Can the dormant seeding of rain-fed lentil improve productivity and water use efficiency in arid and semi-arid conditions? Field Crops Research, 227, 67–78.
5. 2014. FAOSTAT, FAO statistical yearbook. Food and Agricultural Organization of the United Nations, Rome, Italy. Retrieved from http://faostat.fao.org/site/ 291/default.aspx .
6. Beleggia, R., Ficco, D., Nigro, F. M., Giovanniello, V., Colecchia, S. A., Pecorella, I. & De Vita, P. (2021). Effect of sowing date on bioactive compounds and grain morphology of three pigmented cereal species. Agronomy, 11(3), 591.
7. Benjamin, J. G. & D. C. Nielsen. (2006). Water deficit effects on root distribution of soybean, field pea and chickpea. Field Crops Research 97, 248–253.
8. Bradford, M. M. (1976). A rapid and sensitive method for the quantitation of microgram quantities of protein utilizing the prainciple of protein-dye binding. Analytical Biochemistry, 72, 248-254.
9. Daba, K., Warkentin, T. D. Bueckert, R. Todd, C. D. & Taran, B. (2016). Determination of photoperiod-sensitive phase in chickpea (Cicer arietinum). Frontiers in Plant Science, 7, 22-30.
10. Fang, X., Turner, N. C. Yan, G. Li, F. & Siddique. K. H. M. (2010). Flower numbers, pod production, pollen viability and pistil function are reduced and flower and pod abortion increased in Chickpea under terminal drought. Journal of Experimental Botany. 61, 335-345.
11. Farnia, A. & Morady, S. (2015). Study of the rainfed chickpea (Cicer arietinum) cultivars response to planting dates in Kermanshah conditions. Journal of Applied Research of Plant Ecophysiology, 2(1), 47-64.
12. Ghazvineh, S., Valadabadi, A. Abdolahi, A., Seyfzadeh, S. & Zakerin, H. (2020). Response of durum wheat genotypes to different planting dates and plant densities under dryland conditions. Journal of Crop Ecophysiology, 14 (3), 401-422.
13. Gholami Zali, A., Ehsanzadeh, P. & Razmjo, J. (2015). Effects of irrigation regimes on seed yield and yield components of chickpea cultivars at two autumn and spring planting seasons in Lorestan province. Iranian Journal of Field Crop Science, 46(1), 123-135.
14. Hamzei, J. & Seyedi, M. (2012). Response of three chickpea cultivars to different sowing dates under rainfed conditions in Hamedan region. Agricultural Science and Sustainaple Production, 83-94.
15. Hashemabadi, D. & Sedaghthur, S. H. (2005). Investigate the effect of planting date and plant density on yield of winter bean Mazndarany. Journal of Agricultural Sciences (University Azad Islamic). XII. (1),
16. Khan, R., & I. A. Khan. (2015). Varietal response of chickpea (Cicer arietinum) towards the allelopathy of different weeds. Sains Malaysiana, 44, 25-30.
17. Khoocheki, A. & Banayan Aval, M. (2004). Cultivation of Cereals. Mashhad University Jahad Publications. 236 p. (In Persian)
18. Lichtenthaler, H. K. (1987). Chlorophyll fluorescence signatures of leaves during the autumnal chlorophyll breakdown. Journal of Plant Physiology, 131 (1-2),101-110.
19. Majnoon Hoseini, N. (2015). Agriculture and production of legumes (legumes in Iran). Jahad Publications. 284 p. (In Persian).
20. Mirzaei A, Naseri R. Torab Miri S. M., Soleymani Fard A. & Fathi A. (2017). Reaspose of yield and yield components of chickpea (Cicer arietinum) cultivars to the application of plant growth promoting rhizoh bacteria and nitrogen chemical fertilizer under rainfed conditions. Journal of Crop Ecophysiology, 11(4), 775-790.
21. Namvar, A. Sharifi, R. S., Sedighi, M., Asghari Zakaria, R., Khandan, T. & Eskandarpour, B. (2011). Study on the effects of organic and inorganic nitrogen fertilizer on yield, yield components, and nodulation state of chickpea (Cicer arietinum). Communications in Soil Science and Plant Analysis, 42, 1097–1109.
22. Neenu, S., Ramesh, K., Ramana, S. & Somasundaram, J. (2017). Effect of cultivars and sowing dates on nutrient uptake and yield of chickpea under aberrant climatic conditions in black soils of central India. Advances in Research, pp.1-11.
23. Nezami, A & Bagheri, A. (2005). Responsiveness of cold tolerant chickpea characteristics in fall and spring planting: I- phenology and morphology. Iranian Journal of Field Crops Research, 3 (1), 143-155.
24. Omidi, A. (2017). Crop cultivars (past and future). Agricultural Research, Education and Extension Organization. (In Persian)
25. Parsa Motlagh, B., Rezvani Moghaddam, P. & Azami Sardooei, Z. (2018). Responses of Calyx Phytochemical Characteristic, Yield and Yield Components of Roselle (Hibiscus sabdariffa) to Different Sowing Dates and Densities. International Journal of Horticultural Science and Technology, 5(2), 241-251.
26. Pezeshkpoor, P. Ahmadi, A. & Daneshvar, M. (2005). The effect of planting date on seed yield and yield components, leaf chlorophyll index and light penetration in the canopy floor of chickpea plant. Cereals National Conference. Research Institute of Plant Sciences, Ferdowsi University of Mashhad. 210 p.
27. Sadeghi poor, A. & Aghei, P. (2011). The effect of different planting dates on chlorophyll content, amount of absorbed radiation and leaf area index of chickpea cultivars. Crop Production Research, 3(1), 25-38.
28. Seyedi, M., Azadbakht, A. & Fesahat, A. (2018). Evaluation of growing properties, yield and component yield of three chickpea cultivar in waitng and spring sowing. Journal of Agronomy and Plant Breeding, 1(14), 73-86.
29. Shobiri, S. S. (2014). Technical recommendations for planting, maintaining and harvesting dryland chickpea and introducing new cultivars. Coordination Management of Agricultural Extension. (In Persian)
30. Sidlauskas, G. & Bernotas, S. (2003). Some factors affecting seed yield of spring oilseed rape (Brassica napus). Agronomy Research. 1(2), 229–243.
31. Singh, A., Dhillon, B. S. & Sidhu, A. S. (2019). Productivity of Chickpea (Cicer arietinum) under Different Sowing Date and Seed Rate in South West Punjab. International Journal of Current Microbiology and Applied Sciences, 8(05), 1419-1425.
32. Soland, S. & Laima, S. (1999). Phenolics and cold tolerance of Brassica napus. Plant Agriculture, 1, 1-5.
33. Wagner, G. J. (1979). Content and vacuole/extravacuole distribution of neutral sugars, free amino acids, and anthocyanin in protoplasts. Plant Physiology, 64 (1), 88-93.
34. Zafaranieh, M., Nezami, A., Ziaee, S. M. & Jabbari, M. (2014). Possibility of chickpea autumn planting in Saravan condition. Iranian Journal of Puleses Research, 1(1), 23-32.
35. Zyaie, S. M. Nezami, A., Valizadeh, J. & Jafari. M. (2012). Evaluation of possible autumn planting of lentil in Saravan condition. Agronomy Journal (Pajouhesh & Sazandegi), 104, 55-62.