Improving the Absorption of Elements in Corn Leaf and Seed with Different Applications of Zinc Sulfate with Two Strains of Pseudomonas Bacteria under Deficit Irrigation

1. مقدمه

ذرت دانه‌ای یکی از سه غله مهم اول دنیا به همراه برنج و گندم محسوب می‌شود، تنوع رویشی و پراکندگی بسیار گسترده‌ای داشته و کشت آن در شرایط آب و هوایی مختلف، در نیمکره شمالی تا عرض جغرافیایی 58 درجه در کانادا و روسیه و در نیمکره جنوبی تا عرض جغرافیایی 42 درجه در نیوزیلند امکان­پذیر است (Subedi & Ma, 2009). آمار تولید جهانی آن در سال 2022 بالغ بر 1163 میلیون تن از سطح 203 میلیون هکتار با متوسط عملکرد 5718 کیلوگرم در هکتار و تولید آن در ایران در این سال 300 هزار تن از سطح 50 هزار هکتار با متوسط عملکرد 6000 کیلوگرم در هکتار می‌باشد (FAO, 2022).

کم­آبی از مهم­ترین تنش­های غیر زنده است که سالانه آسیب فراوانی به گیاهان وارد می­کند. براساس برآوردهای FAO، تنش خشکی به­طور مستقیم موجب خسارت 29 میلیارد دلاری طی سال­های 2005 تا 2015 در کشورهای در حال توسعه شده است (FAO, 2021). ذرت یکی از گیاهان با نیاز آبی بالا است که بسته به شدت و زمان تنش ممکن است بین 30 تا 90 درصد از کم­آبی خسارت ببیند، به­ویژه که این گیاه در مناطق با بارندگی 300 تا 500 میلی­متر غالبا به صورت دیم کاشته می­شود که کمتر از سطح بحرانی مورد نیاز برای حصول عملکرد مناسب است (Sah et al., 2020). از دیگر مواردی که تحت تأثیر میزان رطوبت خاک قرار می­گیرد، جذب مواد غذایی توسط ریشه و انتقال آن به ساقه است که در شرایط کمبود رطوبت از مقدار آن کاسته شده و با اختلال در روند جذب و عناصر غذایی باعث ایجاد و یا تشدید تنش کمبود عناصر غذایی می‌شود (Sajedi et al., 2010). نتایج پژوهشAbaspoor et al.  (2014) نشان داد که تنش قطع آبیاری میزان فسفر برگ را در ذرت کاهش داده و کمترین میزان تجمع فسفر برگ مربوط به تیمار قطع آبیاری در مرحله دانه­بندی بود. این محققان بیان نمودند که ارتباط معکوسی بین میزان تجمع فسفر در برگ ذرت و تنش خشکی وجود داشت و با تشدید شرایط تنش، درصد فسفر برگ کاهش یافت. در رابطه با غلظت پتاسیم در برگ ذرت تحت شرایط تنش خشکی،Abaspoor et al.  (2014) گزارش کردند که اعمال تنش قطع آبیاری در ذرت منجر به افزایش تجمع و نگهداری پتاسیم در برگ شد. آن­ها دلیل این امر را به سازوکار جذب فعال این یون ارتباط دادند. در رابطه با اثر کمبود آب بر میزان جذب و تجمع آهن در دانه ذرت نیزKiani et al.  (2021) گزارش دادند که تیمار قطع آبیاری منجر به کاهش غلظت آهن دانه ذرت شد؛ به­طوری­که کمترین مقدار آهن دانه از تیمار تنش قطع آبیاری در مرحله گل تاجی به­دست آمد. در مجموع، معمولا غلظت عناصر غذایی در دسترس گیاه و بنابراین میزان جذب و تجمع آنان در گیاه تحت شرایط کم­آبیاری کاهش می­یابد که این موضوع خود بیانگر اثر غیر مستقیم میزان رطوبت خاک بر جذب عناصر غذایی است که حتی از اثر مستقیم کمبود آب بر رشد گیاه، از اهمیت بیشتری برخوردار است.

عنصر روی یکی از مهمترین عناصر مورد نیاز گیاهان و از جمله ذرت است که با توجه به اهمیتی که این عنصر در متابولیت­های گیاهی و تشکیل پروتئین­ها از اسیدهای آمینه دارد (Abaspoor et al., 2014)، مقدار غلظت آن در برگ در نهایت بر عملکرد تأثیرگذار خواهد بود. عنصری که تأمین آن به­ویژه تحت شرایط کمبود آب، نقش مهمی در مقاومت و حفاظت گیاه ایجاد کرده و بدین­ترتیب، راهی مناسب برای بهبود عملکرد کمی و کیفی دانه محسوب می­شود. Abaspoor et al. (2014) مشاهده کردند که محلول­پاشی سولفات روی بر گیاهان ذرت تحت شرایط تنش کمبود آب، تا حدودی مانع از کاهش فسفر برگ شد؛ اما مقدار فسفر موجود در برگ این گیاهان نتوانست به مقدار تجمع فسفر در شرایط بدون تنش آبیاری برسد. کاربرد سولفات روی موجب افزایش غلظت نیتروژن برنج در شرایط تنش کم­آبی (Mosaad, 2019)، محتوای روی در دانه ذرت
 (Imran & Rehim, 2017؛ Klofac et al., 2023) شد و محتوای آهن موجود در برگ و همچنین جذب و محتوای نیتروژن، فسفر در دانه ذرت را افزایش داد (Karimi et al., 2020).

امروزه تأثیر مثبت کودهای زیستی، میکروارگانیسم و باکتری­های محرک رشد در افزایش فراهمی عناصر و جذب بهتر آن‌ها توسط گیاه بر کمتر کسی پوشیده است. کاربرد باکتری­های خانواده سودوموناس علاوه بر کاهش مصرف کودهای شیمیایی و افزایش کارایی آن­ها، باعث افزایش رشد گیاه و نیز افزایش جذب فسفر می­شوند (Fallah Nosrtabad & Shariati, 2022). پژوهش­های زیادی نیز تأثیر مثبت این باکتری­ها را نشان داده­اند که از جمله می­توان به آزمایشSalehi et al.  (2021) اشاره نمود. این محققان در آزمایش خود گزارش کردند که تلقیح گیاه با باکتری سودوموناس فلورسنس سویه 169، میزان جذب نیتروژن گیاه را به­طور معنی­داری افزایش داد و اذعان نمودند که باکتری با افزایش توانایی ریشه برای تبادل نیتروژن، جذب آب و عناصر غذایی را افزایش داده و به علاوه با افزایش کلونیزاسیون ریشه در نهایت منجر به رشد بیشتر و افزایش نیتروژن اندام­های هوایی شد.

سودوموناس‌ها باکتری‌هایی هوازی و گرم منفی هستند که می‌توانند به صورت انبوه در محیط ریشه تکثیر شوند. سویه‌های مختلف سودوموناس با تحمل تنش‌های محیطی و استفاده از مواد معدنی، اثرات مثبتی بر گیاهان دارند. سودوموناس آئروژینوزا یک باکتری شایع دارای کپسول، گرم منفی، هوازی – بی‌هوازی اختیاری، میله‌ای است که می‌تواند باعث بیماری در گیاهان و جانوران از جمله انسان شود. باکتری سودوموناس آئروژینوزا سیترات، کاتالاز و اکسیداز مثبت است. در خاک، آب، فلور پوست و بیشتر محیط‌های ساخته­شده توسط انسان در سراسر جهان یافت می‌شود. نه تنها در جوّ معمولی، بلکه در محیط‌های کم‌اکسیژن نیز رشد می‌کند، بنابراین در بسیاری از محیط‌های طبیعی و مصنوعی ایجاد کلنی کرده و از طیف گسترده‌ای از مواد آلی به‌عنوان غذا استفاده می‌کند. مطالعات کمی روی اثر این سویه از باکتری بر رشد و فعالیت گیاهان صورت پذیرفته، اما نتایج برخی مطالعات نشان داد که سودوموناس آئروژینوزا ریزوسفری منجر به افزایش رشد کمی و کیفی گیاه بادرنجبویه شده است
 (Karami et al., 2022).

سودوموناس فلورسنس یکی از باکتری‌های محرک رشد گیاه است که اغلب در خاک و آب یافت می‌شود و به‌طور گسترده به عنوان یک عامل مهار زیستی برای پاتوژن‌های گیاهی و همچنین افزایش مقاومت و عملکرد محصولات زراعی مورد استفاده قرار می‌گیرد (Rafiei et al., 2024). یکی از ویژگی‌های سودوموناس­ فلورسنت­ها تولید رنگدانه­هایی است که در برابر نور فرابنفش با طول موج کوتاه (254 نانومتر) به­ویژه تحت شرایط کمبود آهن از خود خاصیت فلورسانس نشان می­دهند (Leoni et al., 2002). این رنگدانه­ها که محلول در آب هستند، یکی از انواع مهم سیدروفورها به شمار می­روند. به­عبارت دیگر، ریزموجودات وقتی در شرایط کمبود آهن قرار می­گیرند، به منظور تأمین آهن مورد نیاز خود، سیدروفور ترشح می­کنند که این سیدروفورها با تشکیل کمپلکس پایداری (Kf = 10³⁰) با آهن (III) نامحلول، آن را به­صورت ترکیبی متحرک و قابل دسترس درآورده و بدین ترتیب آن را به درون سلول خود انتقال می­دهند (Leoni et al., 2002). Abasi et al.  (2016) وKhalilzadeh et al.  (2022) در ذرت و گندم گزارش کردند که تلقیح با باکتری­های محرک رشد منجر به افزایش پروتئین محلول برگ شد،Shojaeian Kish et al. (2019) نیز گزارش کردند که کاربرد کود زیستی فسفات بارور- 4، میزان پروتئین دانه را به­طور معنی­داری افزایش داد. آن­ها علت این امر را تأثیر مثبت این کودها از طریق بهبود شرایط رشد گیاه به واسطه نقششان در تولید هورمون­های گیاهی، توسعه سیستم ریشه و بهبود جذب آب و مواد غذایی دانستند.

تغذیه گیاهان با سولفات روی و نیز تلقیح با ریزموجودات حلال­ساز روی از روش­هایی است که می­تواند عناصر یونی مفید گیاه را تأمین و در نتیجه منجر به افزایش رشد و عملکرد شده و اثرات کم­آبیاری بر گیاه را کاهش دهد. با توجه به فواید استفاده از باکتری سودوموناس بر کارایی و عملکرد گیاهان (Sultana et al., 2024) و قابلیت حلال‌سازی سویه‌های فلورسنس و آئروژینوزا این گونه از باکتری سودوموناس (Rehman et al., 2018 و Hashemnejad et al., 2021)، این پژوهش با هدف مقایسه روش­های کاربرد سولفات روی همراه با باکتری­های حلال­ساز روی جهت بهبود جذب عناصر در برگ و دانه و تولید این محصول در شرایط کم­آبیاری انجام شد.

2. روش­شناسی پژوهش

آزمایش مزرعه­ای جهت بررسی روش­های مختلف کاربرد سولفات روی و باکتری­های حلال­ساز روی بر محتوای عناصر برگ و دانه و عملکرد گیاه ذرت رقم 538 (که از ارقام ذرت دانه­ای میان­رس است)، در شرایط کم­آبیاری انجام شد. آزمایش در دو سال زراعی 97-1396 و 98-1397 و در شهرستان نی­ریز اجرا شد. این شهرستان در عرض جغرافیایی 29 درجه و 12 دقیقه شمالی و طول 54 درجه و 20 دقیقه شرقی (E541716 N290742) و ارتفاع 1795 متری از سطح دریا قرار دارد. خصوصیات آب و هوایی محل اجرای آزمایش در در دو سال تکرار آزمایش (1398-1397) در جدول 1 آمده است.

پژوهش به­صورت اسپلیت­پلات در قالب طرح پایه بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار انجام شد. عامل تنش کم­آبیاری در کرت­های اصلی، شامل دو سطح آبیاری (آبیاری مطلوب و کم­آبیاری)، و روش کاربرد سولفات روی در چهار سطح (شاهد بدون کود، محلول­پاشی، کاربرد خاکی و پرایمینگ بذر)، همراه با کاربرد باکتری حلال­ساز روی در سه سطح (بدون کاربرد باکتری، باکتری سودوموناس فلورسنس و باکتری سودوموناس آیروژینوزا) در مجموع 12 تیمار در کرت­های فرعی بود. کاربرد خاکی
 kg/ha Zn 10 (Rehman et al., 2018) (به صورت پودری)، و پرایمینگ بذر (5/0 درصد) با سولفات روی (ZnSO₄) در زمان کاشت، و محلول‌پاشی نیز از منبع سولفات روی (پنج گرم در لیتر) (Aboutalebian & Fakhimi Paydar, 2016) در دو مرحله چهار و هشت برگی صورت گرفت. عامل تلقیح شامل مایه تلقیح حاوی سویه 187 Pseudomonas flourescens، مایه تلقیح حاوی سویه Pseudomonas aeruginosa MPFM1 و بدون تلقیح بود که از بخش تحقیقات بیولوژی خاک مؤسسه تحقیقات خاک و آب با تراکم باکتری­ها در مایه تلقیح در حد (CFU/g) 10⁸ × 1 تهیه شد. سولفات روی از شرکت کنجاله­ساز به صورت پودری با 34 درصد روی تهیه شد.

جهت تعیین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک، قبل از اجرای آزمایش از عمق صفر تا 30 سانتی­متری خاک نمونه­برداری صورت گرفت (جدول 2). مراحل آماده­سازی زمین شامل شخم، دو دیسک عمود بر هم و ایجاد جوی و پشته توسط فاروئر قبل از کاشت در مردادماه انجام شد. سپس کرت­هایی با پنج خط کاشت با طول چهار متر به فاصله 50 سانتی­متری تشکیل شد. فاصله بین بلوک‌ها دو متر و فاصله بین کرت­های اصلی (تیمار آبیاری)، 5/1 متر و کرت­های فرعی (تیمار کاربرد کود) 5/0 متر در نظر گرفته شد. در این آزمایش از ذرت هیبرید 538 (میان­رس) استفاده شد که بذر مورد نیاز از شرکت توسعه کشت ذرت واحد فارس تهیه شد. کود نیتروژن از منبع اوره به میزان 400 کیلوگرم در هکتار و کودهای فسفر و پتاسیم به­ترتیب از منبع سوپرفسفات تریپل به میزان 150 کیلوگرم در هکتار و سولفات پتاسیم پودری به میزان 50 کیلوگرم در هکتار استفاده شد. یک­سوم کود نیتروژن و تمام کودهای فسفر و پتاسیم در زمان کاشت و باقیمانده کود نیتروژن طی دو مرحله (شش تا هفت برگی و دو هفته قبل از ظهور گل­تاجی) در فصل رشد به صورت سرک مورد استفاده قرار گرفت.

بذرهای ذرت به صورت کپه­ای و با قرار دادن دو الی سه بذر سالم روی پشته­های 50 سانتی­متری و به فاصله 30 سانتی‌متر از همدیگر روی ردیف­های کشت در عمق چهار تا شش سانتی­متری با دست در نیمه اول مردادماه کاشته شد
 (Mohammadi et al., 2015).

آبیاری به صورت یکنواخت در همه کرت­ها به روش جوی و پشته انجام و پس از استقرار گیاه، تنش در کرت‌های مربوط اعمال شد. بذور هیدروپرایم به­عنوان شاهد در نظر گرفته شد که برای تیمار پرایمینگ، بذور به مدت هشت ساعت در دمای 23 درجه سانتی­گراد (دمای اتاق) در آب خیسانده، سپس به صورت سطحی خشک و بلافاصله کشت شد؛ شیوه­ای که مرسوم به پرایمینگ بذر در مزرعه است و در مقایسه با روش مرسوم پرایمینگ دیگر بذور تا حد رطوبت ابتدایی خود خشک نمی­شود
 (Farooq et al., 2008). برای مساحت یک هکتار، پنج لیتر سوسپانسیون میکروبی با یک جمعیت یکنواخت از باکتری
 (10⁸ باکتری زنده و فعال (CUF) در میلی­لیتر) در محیط مایع، در هر روش کاربرد استفاده شد. برای هیدروپرایمینگ و اسموپرایمینگ، پنج لیتر سوسپانسیون میکروبی در محلول اضافه و بذور پرایم شد. به­علاوه، در کاربرد خاکی به ازای یک هکتار سطح، پنج لیتر سوسپانسیون میکروبی با سولفات روی مخلوط شده و قبل از کاشت درون خاک مخلوط شد. به­طور مشابه، در محلول­پاشی، پنج لیتر از سوسپانسیون میکروبی به همراه سولفات روی به آب­پاش اضافه و روی برگ­ها در مرحله چهار تا شش و هشت برگی پاشیده شد (Rehman et al., 2018). در طول فصل رشد، علف­های هرز مزعه به­صورت دستی وجین شدند. آبیاری تمام کرت­های آزمایشی تا زمان استقرار کامل گیاه (سه تا چهار برگی) به­طور معمول با توجه به آبیاری رایج منطقه انجام شد. پس از رسیدن گیاهان به مرحله چهار تا شش برگی و پس از تنک­کردن مزرعه، تیمارهای آبیاری شامل آبیاری مطلوب (تامین 100 درصد نیاز آبی گیاه بر اساس میزان تبخیر و تعرق انجام­شده از خاک) و کم­آبیاری (تامین 60 درصد نیاز آبی گیاه)
(Zand et al., 2009) پس از 60 میلی­متر تبخیر تجمعی از تشت تبخیر کلاس A صورت گرفت. جهت تعیین مقدار آب لازم برای آبیاری از رابطه 1 استفاده شد:

I_n=0.623 × A × K_c × ET₀ × IE^-1                                                   رابطه 1

که I_n مقدار آب آبیاری (m³)، 623/0 یک ضریب ثابت، A مساحت کرت بر حسب m²، k_c ضریب گیاهی، ET₀ تبخیر و تعرق پتانسیل روزانه گیاه مرجع (متر) و IE راندمان آبیاری (در آبیاری قطره­ای 90 درصد) می­باشد. جهت محاسبه تبخیر تعرق گیاه مرجع (به روش تشت تبخیر کلاس A) (Zareabyaneh et al., 2011) و ضریب تشت (Snyder, 1992) نیز به­ترتیب از روابط 2 و 3 استفاده شد:

رابطه 2                                                     ET₀ = Epan × Kp

که در این رابطه، ET₀ تبخیر و تعرق پتانسیل گیاه مرجع (mm d^-1)، Epan تبخیر از تشت تبخیر کلاس A (mm d^-1) و Kp ضریب تشت (بدون واحد) می­باشد.

رابطه 3                 Kp = 0.482+0.024ln(F)-0.000376U+0.0045H

که U میانگین روزانه سرعت باد در ارتفاع دو متری (km/day)، RH میانگین روزانه رطوبت نسبی بر حسب درصد، F فاصله تشت از پوشش گیاهی (m) می­باشد. مقادیر ضرایب گیاهی ذرت نیز از 36/0 تا 58/0 در اوایل رشد، 71/0 تا 13/1 در اواسط رشد و از 98/0 تا 65/0 در مرحله برداشت متفاوت است (Farshi et al., 1997). قبل و بعد از آبیاری، و در روزهای بعد از آبیاری نیز رطوبت خاک اندازه­گیری شد.

1-2. صفات مورد اندازه­گیری

نمونه­گیری جهت اندازه­گیری محتوای پروتئین محلول برگ و میزان عناصر نیتروژن، فسفر، پتاسیم، آهن و روی در برگ در زمان گرده­افشانی که شاخص سطح برگ حداکثر است، انجام شد. در زمان برداشت محتوای عناصر نیتروژن، فسفر، پتاسیم، آهن و روی در دانه و پروتئین بذر اندازه­گیری شد. برای تعیین میزان نیتروژن برگ و دانه، از روشNovozamsky et al.  (1974) استفاده شد. تعیین نیتروژن در این روش طبق واکنش برتلوت است. در این واکنش یک ترکیب فنولی (در اینجا سالیسیلات) در حضور آمونیاک و هیپوکلرید، یک رنگ سبزآبی تولید می­کند. در محیط قلیایی، ایندوفنول تشکیل­شده، به رنگ سبزآبی در آمده و مقدار جذب آن به­وسیله دستگاه اسپکتوفتومتر در طول موج 660 نانومتر تعیین شد. در واقع این روش، اندازه­گیری غلظت آمونیوم تشکیل­شده توسط ترکیبات نیتروژن موجود در نمونه است. برای اندازه­گیری روی و آهن برگ، ابتدا عصاره نمونه­ها به روش هضم تر و با استفاده از روشEmami  (1996) تهیه شد. برای اندازه­گیری میزان روی برگ از روش جذب اتمی شعله­ای استفاده شد. برای کار با دستگاه جذب اتمی (Cottenie, 1980)، پنج میلی­لیتر از نمونه­های عصاره­گیری­شده نمونه شاهد و سری محلول­های استاندارد به لوله آزمایش منتقل شد. استانداردهای روی از استاندارد غلیظ عنصر آماده در بازار ساخته شد. غلظت روی و آهن در ماده خشک گیاهی بر حسب میلی­گرم در کیلوگرم بر اساس رابطه 4 به­دست آمد:

رابطه 4                                           (a – b) × v/w × 100/ D.M

که در این رابطه a= غلظت عنصر در نمونه بر حسب میلی­گرم در لیتر، b= غلظت عنصر در شاهد بر حسب میلی­گرم در لیتر، v= حجم نهائی عصاره حاصل بر حسب میلی­لیتر، W= وزن نمونه گیاه هضم­شده بر حسب گرم و D.M= درصد ماده خشک گونه گیاه در نمونه بود.

همچنین به منظور اندازه‌گیری غلظت فسفر، برگ و دانه گیاه به مدت 46 ساعت در آون با دمای 63 درجه سلسیوس قرار داده و خشک شد. سپس غلظت فسفر برگ و دانه به روش رنگ­سنجی و با استفاده از اسپکتروفتومتر در طول موج 470 نانومتر قرائت شد. بعد از تهیه استانداردهای فسفر و قرائت جذب نمونه­ها و استانداردها با دستگاه اسپکتروفتومتر میزان غلظت عنصر فسفر محاسبه و بر اساس میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن نمونه گزارش شد (Emami, 1996). مقدار پتاسیم به روش نشر شعله­ای با دستگاه فلیم­فتومتر اندازه­گیری شد. بعد از تهیه استانداردهای پتاسیم، جذب نمونه­ها و استانداردها با دستگاه فلیم­فتومتر مشاهده و میزان غلظت عنصر پتاسیم بر حسب میلی­گرم بر گرم نمونه برگ یا دانه محاسبه شد. جهت اندازه‌گیری پروتئین محلول برگ و پروتئین دانه، طبق روشKar & Mishra  (1976) عصاره­گیری از نمونه­ها انجام شد. سپس نمونه­ها برای سنجش کمی با دستگاه اسپکتروفتومتر آماده شد. با قرائت جذب نمونه­ها در طول موج 595 نانومتر و رسم منحنی رگرسیون بین میزان جذب استانداردها (محور x) و غلظت آن­ها (محور y) و نسبت­دادن جذب تیمارها با این منحنی استاندارد میزان غلظت پروتئین در نمونه­ها بر حسب میلی­گرم بر میلی­لیتر به­دست آمد. سپس با توجه به غلظت پروتئین در نمونه و طبق وزن نمونه آسیاب­شده، غلظت پروتئین در یک گرم نمونه محاسبه شد. در نهایت طبق حجم اولیه محلول، غلظت واقعی پروتئین نمونه بر حسب میلی­گرم بر گرم نمونه به­دست آمد. عملیات برداشت، به هنگام رسیدگی فیزیولوژیک دانه­ها که با تشکیل لایه سیاه در قاعده هر دانه مشخص می­شود، در نیمه دوم آبان­ماه انجام شد. برای اندازه‌گیری عملکرد دانه و اجزای آن، با رعایت حاشیه، 10 بوته انتخاب و صفات مورد نظر اندازه­گیری شد.

2-2. تجزیه و تحلیل آماری

آزمون نرمال­بودن داده­ها و آزمون یکنواختی واریانس­ها (آزمون بارتلت) قبل از تجزیه واریانس انجام شد. به دلیل معنی­دارنشدن آزمون بارتلت تجزیه مرکب دوساله انجام شد. تجزیه واریانس داده­ها برای صفات مختلف با استفاده از نرم­افزار آماری SAS انجام شد. مقایسه میانگین­ها بر اساس آزمون LSD صورت گرفت. شکل‌ها و نمودارهای مربوط به مقایسه میانگین­ها نیز با استفاده از نرم­افزار Excel رسم ­شدند.

3. یافته­های پژوهش و بحث

تجزیه واریانس داده­ها حاکی از معنی­داری اثر ساده سال بر میزان نیتروژن و پروتئین محلول برگ، میزان روی و آهن دانه و عملکرد دانه ذرت بود. کم­آبیاری نیز بر همه صفات مورد مطالعه بجز میزان پتاسیم برگ و دانه تاثیر بسیار معنی‌داری داشت. اثر ترکیب سولفات روی- باکتری حلال­ساز نیز برای همه صفات بجز محتوای نیتروژن، پتاسیم، آهن و پروتئین دانه معنی‌دار بود. جدول تجزیه واریانس داده­ها بیانگر تأثیر معنی­دار برهمکنش­های سال×کم­آبیاری برای صفات میزان نیتروژن، آهن و پروتئین برگ و دانه و نیز میزان روی برگ ذرت بود. برهمکنش سال×کاربرد سولفات روی- باکتری حلال­ساز تنها برای میزان نیتروژن و پروتئین برگ و دانه و نیز میزان روی برگ و عملکرد دانه ذرت معنی‌دار بود. برهمکنش کم­آبیاری×سولفات روی-باکتری حلال­ساز نیز فقط برای محتوای نیتروژن، پروتئین، روی و عملکرد دانه ذرت معنی‌دار بود. میزان نیتروژن، روی و پروتین برگ و دانه ذرت هم تحت تاثیر معنی‌دار برهمکنش سه­گانه سال× کم­آبیاری×سولفات روی-باکتری حلال­ساز قرار گرفت (جدول 3).

1-3. محتوای نیتروژن برگ و دانه

نتایج مقایسه میانگین داده­ها حکایت از بیشتر بودن مقدار نیتروژن برگ در شرایط آبیاری کامل و کاربرد سولفات روی-باکتری حلال­ساز در سال 1398 بود؛ به­طوری­که بیشترین (5/27 میلی­گرم بر گرم) به تیمار عدم تنش خشکی و کاربرد خاکی سولفات روی باکتری سودوموناس فلورسنس در سال 1398 تعلق داشت که 5/18 درصد بیشتر از محتوای نیتروژن برگ تیمار شاهد در همان سال بود (جدول 4). با توجه به شرایط اقلیمی بهتر سال 1398 (جدول 1)، آبیاری مطلوب و افزایش فراهمی و جذب عناصر با اضافه­کردن کود سولفات روی و باکتری حلال­ساز به محیط رشد گیاه، حصول نتیجه حاضر منطقی به نظر می­رسد. چرا که هر عاملی که منجر به افزایش جذب عناصر غذایی توسط گیاه شود، می‌تواند غلظت آن­ها را در برگ و اندام­های گیاه افزایش دهد. بررسی بیشتر نتایج همچنین نشان داد که در بین روش­های کاربرد سولفات روی- باکتری حلال­ساز، کاربرد خاکی آن در افزایش میزان نیتروژن گیاه موفق­تر عمل کرده و کمترین تأثیر را محلول­پاشی داشته است که با توجه به آن که کودهای به­کار رفته در خاک و به­ویژه باکتری­های حلال­ساز، عرصه وسیع‌تری برای فراهمی نیتروژن داشتند، کسب این نتیجه محتمل هم به نظر می­رسید؛ حال آنکه محلول‌پاشی تنها قادر بود جذب گیاه را تحت تأثیر قرار دهد و به عناصر موجود در خاک دسترسی نداشت. در رابطه با کاربرد باکتری­های محرک رشد در ذرت و تأثیر آن بر مقدار نیتروژن برگ،Mokhtari & Besharati  (2013) بیان داشتند که تیمارهای بذر ذرت تلقیح­شده با باکتری سودوموناس فلورسنس، میزان این عنصر را در گیاه افزایش دادند. همچنین افزایش غلظت نیتروژن گیاه در اثر تلقیح بذر ذرت با باکتری‌های محرک رشد توسطDoroudian & Besharati  (2018) هم گزارش شده که با نتایج این پژوهش مطابقت داشت.

مقایسه میانگین داده­ها نشان داد که بیشترین مقدار محتوای نیتروژن دانه (9/25 میلی­گرم بر گرم) در تیمار عدم تنش خشکی×کاربرد خاکی سولفات روی-باکتری سودوموناس فلورسنس در سال 1398 به­دست آمد که 27 درصد بیشتر از تیمار شاهد در همان سال بود (جدول 4). به­نظر می­رسد شرایط اقلیمی مساعد، آبیاری مطلوب و کاربرد سولفات روی به همراه باکتری­های سودوموناس، توانست شرایط مساعدی جهت فراهمی و جذب نیتروژن فراهم آورده و بدین­ترتیب حداکثر مقدار نیتروژن را در برگ و اندام­های هوایی گیاه و در ادامه با انتقال مجدد، در دانه گیاه تولید کند؛ در حالی که در شرایط تنش و بدون کاربرد کودهای ذکر شده این مقدار کاهش یافت.Heidari et al.  (2023) نیز گزارش کردند که با افزایش میزان آبیاری، میزان تجمع نیتروژن دانه ذرت افزایش یافت. Farid et al. (2020) نیز گزارش دادند که آب در تجمع نیتروژن دخالت داشته و شرایط بهتری را از نظر تغذیه در طول دوره پر شدن دانه فراهم می­آورد؛ چرا که وقتی آب در دسترس کاهش می­یابد، شدت جریان به سمت ریشه نیز کمتر شده و میزان نیترات حل­شده در آب که باید توسط گیاه جذب شود نیز کاهش می‌یابد. علیرغم این، نتایج Sajedi et al. (2010) حاکی از افزایش مقدار نیتروژن دانه طی شرایط تنش 50 درصد نیاز آبی گیاه نسبت به تیمار شاهد بود. آنان علت این امر را آبشویی عنصر نیتروژن در شرایط آبیاری مطلوب گزارش کردند که با نتایج این تحقیق مغایر بود. همچنین این محققان پس از گزارش افزایش مقدار نیتروژن دانه در اثر کاربرد سولفات روی، بیان نمودند که با مصرف عنصر روی، گیاه توانایی بیش‌تری برای تنظیم مقدار نیتروژن داشته و بنابراین این عناصر به میزان متعادل توسط ریشه جذب شده و به قسمت­های هوایی منتقل شدند که با نتایج حاصل از این آزمایش همسو بود.Karimi et al.  (2020) نیز گزارش کردند که قطع آبیاری و القای تنش خشکی در ذرت منجر به افزایش میزان نیتروژن دانه شد. این محققان بیان کردند که اگرچه غلظت نیتروژن، پتاسیم و فسفر دانه در اثر کمبود آب افزایش یافت، اما جذب کل نسبت به تیمار شاهد کاهش یافت که این کاهش به دلیل افت شدید عملکرد اتفاق افتاد و هرچه تنش شدیدتر بود، غلظت نیتروژن بیشتر شده و اما به دلیل افت شدیدتر عملکرد، جذب کل نیتروژن کاهش یافت. به نظر می­رسد این کاهش شدید عملکرد و افزایش غلظت نیتروژن احتمالاً در تنش‌های شدیدتر حادث شود که در مورد پژوهش حاضر صادق نبود.

2-3. محتوای روی برگ و دانه

جدول مقایسه میانگین داده­ها دلالت بر افزایش محتوای روی برگ تحت تأثیر کاربرد سولفات روی و سویه‌های فلورسنس و آئروژینوزای باکتری سودوموناس و در شرایط کم­آبیاری و به­ویژه در سال 1398 بود؛ به این ترتیب که بیشترین (17/154 میلی­گرم بر کیلوگرم) مقدار برای این عنصر به تیمار کم­آبیاری و محلول­پاشی سولفات روی- باکتری سودوموناس آئروژینوزا در سال 1398 تعلق داشت که 135 درصد افزایش نسبت به تیمار شاهد نشان داد (جدول 4). نتایج همچنین نشان داد که از بین روش­های مصرف، محلول­پاشی سولفات روی-باکتری بیشترین تأثیر را در افزایش روی برگ گیاه داشت.Mokhtari & Besharati  (2013) نیز افزایش غلظت روی برگ در ذرت را تحت تأثیر باکتری­های محرک رشد و کودهای شیمیایی گزارش کردند.
Doroudian & Besharati  (2018) نیز پس از مشاهده افزایش غلظت روی در اندام­های هوایی ذرت بیان کردند که تلقیح گیاه با باکتری­های محرک رشد با تغییر مورفولوژی ریشه و افزایش سطح جذب آن، موجب افزایش جذب مواد غذایی می­شود. همچنین Abbaszadeh Dahaji et al.  (2017) بیان داشتند که تلقیح جدایه‌های باکتری سودوموناس فلورسنس جذب روی گیاه ذرت را به­ویژه در ریشه افزایش داد. بنابراین افزایش میزان روی موجود در اندام­های هوایی گیاه ذرت در اثر سازوکار­های مختلفی از جمله ترشحات ریشه­ای زیاد ذرت، افزایش طول و وزن ریشه و تولید سیدروفورها و هورمون­های گیاه توسط باکتری­های محرک رشد است. نتایج Jamali et al. (2012) نیز حاکی از افزایش غلظت روی برگ ذرت در شرایط کاربرد سولفات روی و کم­آبیاری بود. در توجیه این موضوع نیز عنوان کردند که طی شرایط تنش کمبود آب، ریشه­های پیر غیر فعال شده و تنها نوک ریشه به جذب عناصر غذایی می­پردازند که در این شرایط، کاتیون­های دوظرفیتی همچون روی بیشتر از کاتیون­های تک­ظرفیتی جذب شده و جذب آنیون‌ها نیز محدود می­شود.

بررسی جدول مقایسه میانگین داده­ها نشانگر افزایش محتوای روی دانه تحت تأثیر کاربرد سولفات روی و سویه­های فلورسنس و آئروژینوزای باکتری سودوموناس و در شرایط آبیاری مطلوب و در سال 1398 داشت؛ به این ترتیب که بیشترین (33/154 میلی­گرم بر کیلوگرم) مقدار برای این عنصر به­ترتیب از تیمار عدم تنش خشکی و محلول­پاشی سولفات روی- باکتری سودوموناس فلورسنس در سال 1398 به­دست آمد که 5/71 درصد بیشتر از تیمار شاهد بود (جدول 4). نتایج همچنین حاکی از تأثیر بیشتر سویه فلورسنس نسبت به سویه آئروژینوزا بود و بین روش­های مصرف، ارجحیت مشخصی وجود نداشت. نتایج آزمایشKiani et al.  (2021) نشان داد که بیشترین غلظت روی دانه از تیمار شاهد و کمترین مقدار آن از تیمار کم­آبیاری در مرحله گل­تاجی به­دست آمد. این محققان بیان کردند که اگرچه غلظت عناصر در شرایط مطلوب بدون تنش در حد کفایت بود، اما تنش، با محدودکردن جذب آب، جذب و غلظت عناصر، از جمله عنصر روی در دانه را کاهش داد. البته این محققان بیان کردند که با تشدید تنش کمبود آب، علیرغم کاهش جذب کل، غلظت عناصر در دانه به دلیل کاهش حجم دانه افزایش یافت. همچنینKarimi et al.  (2020) گزارش کردند که تیمار قطع آبیاری منجر به افزایش معنی­دار غلظت روی در دانه ذرت شد؛ چرا که طی این شرایط اگرچه جذب عناصر کاهش می­یابد، اما به دلیل بسته­شدن روزنه­ها، میزان تولید و ذخیره مواد فتوسنتزی در گیاه نیز به­طور شدیدتری کاهش می­یابد. در این آزمایش اگر چه غلظت روی برگ تحت تأثیر تنش افزایش یافت، اما به­نظر می­رسد ادامه تنش میزان دسترسی گیاه را تحت­الشعاع قرار داده و گیاه نتوانسته است نیاز خود را در حد کفایت مرتفع و غلظت روی دانه را حفظ کند، بنابراین میزان آن کاهش یافته است.

3-3. محتوای فسفر برگ و دانه

نتایج نشان داد که کم­آبیاری منجر به کاهش 39 درصدی فسفر برگ شده و مقدار میانگین آن را از 1/3 میلی‌گرم بر کیلوگرم به 9/1 میلی­گرم بر کیلوگرم وزن خشک برگ کاهش داده است (شکل 1).

شکل 1. مقایسه میانگین اثر کم­آبیاری بر محتوای فسفر برگ و دانه ذرت بر اساس آزمون LSD.

به­نظر می­رسد کم­آبیاری با کاهش رطوبت خاک مانع از دسترسی و جذب کافی مواد غذایی و عنصر فسفر شده و بنابراین غلظت آن را در بافت گیاهی و برگ ذرت به­طور قابل توجهی کاهش داده است.Sajedi et al.  (2010) نیز کاهش مقدار فسفر گیاه در اثر تنش خشکی را گزارش کردند که با نتایج این تحقیق مطابقت داشت. نتایج مقایسه میانگین داده­ها همچنین نشان داد که کاربرد ترکیب سولفات روی- باکتری حلال­ساز در همه روش­ها موجب افزایش محتوای فسفر برگ شد؛ به­طوری­که بیشترین (82/2 میلی­گرم بر کیلوگرم) مقدار فسفر برگ به تیمار کاربرد خاکی سولفات روی- باکتری سودوموناس فلورسنس مربوط بود که 1/54 درصد بیشتر از تیمار شاهد بود (جدول 5). به نظر می­رسد کود سولفات روی با افزایش فراهمی عنصر روی و بنابراین رفع محدودیت گیاه برای این عنصر، مسیر را برای جذب مؤثر سایر عناصر نیز هموارتر کرده است. به­علاوه احتمالا باکتری­های به­کار رفته در تیمارهای آزمایشی توانستند با تولید اسیدهای آلی، حلالیت فسفات­های معدنی کم­محلول را افزایش داده و بنابراین موجب افزایش فراهمی و جذب فسفر توسط گیاه شوند. افزایش غلظت فسفر برگ گیاه ذرت تحت تأثیر کاربرد باکتری­های سودوموناس و دیگر باکتری­های محرک رشد همچنین توسطDoroudian & Besharati  (2018) وMokhtari & Besharati  (2013) گزارش شد.

مقایسه میانگین داده­ها نشان داد که مقدار فسفر دانه نیز همچون فسفر برگ تحت تأثیر کم­آبیاری کاهش یافت؛ به­طوری­که میانگین محتوای فسفر دانه در شرایط عدم وجود تنش (9/3 میلی­گرم بر کیلوگرم) بود، حال آن که این مقدار برای فسفر دانه در شرایط کم­آبیاری به 1/3 میلی­گرم بر کیلوگرم تنزل یافت که بیانگر کاهش 5/20 درصدی بود (شکل 1). به نظر می­رسد همان‌گونه که تنش، با کاهش فراهمی آب و عناصر غذایی منجر به کاهش میزان فسفر برگ شد، این کاهش همچنین در محتوای فسفر دانه نیز نمود پیدا کرده و موجب کاهش آن شد. کاهش محتوای فسفر دانه ذرت تحت تأثیر تنش خشکی توسط سایر محققان نیز گزارش شده است (Karimi et al., 2020). نتایج همچنین برای تأثیر سولفات روی-کاربرد باکتری، حاکی از افزایش انواع شیوه­های کاربرد این ترکیبات نسبت به شاهد بود؛ به­طوری­که کمترین مقدار (94/2 میلی­گرم بر کیلوگرم) برای این صفت به تیمار شاهد روی و باکتری تعلق داشت و بیشترین افزایش نیز به تیمار پرایمینگ سولفات روی باکتری سودوموناس آئروژینوزا مربوط بود که میزان فسفر دانه را تا حدود 30 درصد افزایش داد (جدول 5). دلیل این افزایش را می­توان افزایش فراهمی و دسترسی گیاه به عناصر غذایی تحت تأثیر کاربرد کود سولفات روی و سویه­های فلورسنس و آئروژینوزای باکتری سودوموناس دانست. همچنین
Tian & Kolawole  (2004) بیان کردند که افزایش جذب فسفر گیاه تحت تأثیر باکتری سودوموناس می­تواند به دلیل اسیدهای ترشح­شده از آن و کاهش pH خاک و یا کلاته­کردن یون­های کلسیم باشد که موجب می­شوند فسفر در خاک تثبیت شود. افزایش فسفر دانه گیاه تحت تأثیر باکتری سودوموناس همچنین توسطBoostani & Farrokhnejad  (2018) گزارش شد.

4-3. محتوای پتاسیم برگ و دانه

نتایج نشان داد که ترکیب سولفات روی- باکتری حلال­ساز منجر به افزایش مقدار پتاسیم برگ گیاه شد؛ به­طوری­که بیشترین (5/24 میلی­گرم بر گرم) مقدار برای این صفت به تیمار کاربرد خاکی سولفات روی- باکتری سودوموناس فلورسنس مربوط بود که 5/22 درصد بیشتر از تیمار شاهد روی و باکتری بود (جدول 5). در بین روش‌های کاربرد، برای هر دو سویه باکتری، تیمار کاربرد خاکی مؤثرتر بوده و بیشترین مقادیر را به خود اختصاص داد. جذب بیشتر پتاسیم دارای اثر مثبت بر فتوسنتز، افزایش سرعت انتقال آسیمیلات‌ها و رشد گیاه، افزایش محتوای پروتئین گیاه، تنظیم بهتر کارکرد روزنه­ها و کاهش تعرق و جذب بیشتر آب می‌شود؛ بنابراین راه­های افزایش آن برای گیاه از طرق مختلف سودمند است (Sajedi et al., 2010). افزایش مقدار عنصر پتاسیم برگ ذرت در شرایط کاربرد عنصر روی در آزمایش Khalesi et al.  (2021) نیز گزارش شد.Jamali et al.  (2012) نیز از افزایش پتاسیم برگ ذرت تحت تأثیر سولفات روی خبر دادند؛ اما آنان همچنین گزارش کردند که کمبود آب منجر به کاهش پتاسیم در برگ گیاه ذرت شد که با نتایج پژوهش حاضر مطابقت نداشت. شاید علت این موضوع شدت تنش و یا مقدار پتاسیم موجود در خاک به عنوان عاملی تأثیرگذار بر این موضوع باشد که در شرایط فراهمی و دسترسی کافی، جذب آن می­تواند افزایش یابد؛ کما اینکه گزارش شده است که در شرایط تنش خشکی به علت تر و خشک­شدن­های متوالی خاک، با رها شدن پتاسیم از بین لایه‌های رسی غلظت پتاسیم خاک افزایش می­یابد و جذب پتاسیم را بیشتر می‌کند (Logan et al., 1997). حال آنکه در صورت وجود کمبود این عنصر در خاک، تحت تأثیر تنش خشکی، می­تواند با کاهش جذب آب مانع جذب عناصر و از جمله عنصر پتاسیم توسط گیاه شود. در آزمایش حاضر به نظر می­رسد شدت تنش و یا غلظت پتاسیم موجود در خاک به گونه­ای نبوده که کم­آبیاری، جذب آن را به­طور معنی‌دار تحت تأثیر قرار دهد.

به نظر می­رسد فراهمی مقدار پتاسیم مورد نیاز گیاه به گونه­ای بوده که به راحتی فراهم شده و عوامل مختلف تأثیر معنی­داری بر آن نداشت. کاربرد کودهای زیستی در آزمایشSajedi et al.  (2010) نیز تأثیر معنی­داری بر مقدار پتاسیم دانه نداشت. به­علاوه Karimi et al.  (2020) در پژوهش خود با موضوع تأثیر تنش خشکی بر مقدار پتاسیم ذرت بیان داشتند که گیاهان مختلف در رابطه با جذب عناصر واکنش­های متفاوتی به تنش نشان می­دهند و برای مثال ذرت در زمان تنش با حفظ فشار تورگر توانایی بیشتری نسبت به سویا و برنج برای حفظ غلظت عناصر و افزایش جذب آنان از خاک داشته است.

5-3. محتوای آهن برگ و دانه

مقایسه میانگین داده­ها حاکی از آن بود که بیشترین (91/157 میلی­گرم بر کیلوگرم) مقدار آهن برگ به تیمار عدم تنش در سال 1398 تعلق داشت که کم­آبیاری مقدار آن را 5/17 درصد کاهش داد (شکل 2).

شکل 2. مقایسه میانگین برهمکنش سال×کم­آبیاری بر غلظت آهن برگ ذرت بر اساس آزمون LSD.

به نظر می­رسد جذب آهن در شرایط کم­آبیاری مختل شده و بنابراین غلظت آن در گیاه کاهش یافت. اما نتایج برای اثر کاربرد سولفات روی- باکتری سودوموناس نشان­دهنده افزایش این عنصر در گیاه به­ویژه در تیمارهای حاوی باکتری بود؛ به­طوری­که بیشترین (1/166 میلی­گرم بر کیلوگرم) محتوای آهن برگ ذرت از تیمار پرایمینگ سولفات روی- باکتری سودوموناس فلورسنس به­دست آمد که 6/20 درصد بیشتر از تیمار شاهد بود (جدول 5). احتمالاً این افزایش جذب آهن، در نتیجه فعل و انفعالات مثبت باکتری سودوموناس بر حلالیت و فراهمی این عنصر به­دست آمد، حال آن که به نظر می­رسد نقش عنصر روی در این فرآیند ناچیز و یا نامشهود بود. در پژوهشی Abbaszadeh dahaji et al. (2017) گزارش کردند که کاربرد باکتری محرک رشد سودوموناس فلورسنس منجر به افزایش غلظت آهن در اندام­های هوایی گیاه شد.Boostani & Farrokhnejad  (2018) نیز در تحقیق خود روی ذرت نشان دادند که کاربرد تیمارهای میکروبی موجب افزایش جذب آهن توسط گیاه نسبت به تیمار شاهد شد. آنان علت این امر را به تولید اسید توسط ریزموجودات و حلال­سازی این عنصر و در نهایت افزایش قابلیت جذب آن برای گیاه عنوان کردند. همچنین Doroudian & Besharati  (2018) گزارش کردند که همه سویه­های سودوموناس قادر به تولید سیدروفور بوده و جذب آهن در اندام هوایی ذرت را افزایش دادند که با نتایج تحقیق حاضر مطابقت داشت.

نتایج حاکی از بیشتر بودن آهن دانه در تیمارهای سال 1398 و بدون تنش بود و بیشترین (1/176 میلی­گرم بر کیلوگرم) میزان آهن موجود در دانه به تیمار عدم تنش خشکی و در سال 1398 بود، اگرچه اختلاف معنی­داری بین سال­ها مشاهده نشد (شکل 3). با توجه به تشابه نسبی که میان روند آهن دانه با آهن برگ وجود داشت، به­نظر می­رسد کمتر بودن جذب آهن توسط گیاه در مراحل اولیه رشد تحت تأثیر تنش در میزان جذب آهن دانه نیز نمایان شد. از آن­جایی­که بخش قابل توجهی از ذخایر دانه توسط انتقال مجدد تأمین می‌شود، حصول چنین نتیجه­ای دور از انتظار نبود. در رابطه با اثر کاربرد سولفات روی-باکتری،
Mokhtari & Besharati  (2013) نیز گزارش کردند که تأثیر باکتری­های محرک رشد بر غلظت آهن ذرت معنی­دار نبود که با نتایج تحقیق پیش رو مطابقت داشت. آنان علت این امر را مرتبط با وجود رقابت میان آهن و روی در محیط ریشه گیاه دانستند و اذعان کردند که افزایش میزان روی مانع جذب آهن می­شود.

شکل 3. مقایسه میانگین برهمکنش سال×کم­آبیاری بر غلظت آهن دانه ذرت بر اساس آزمون LSD.

6-3. محتوای پروتئین محلول برگ و دانه

طبق جدول مقایسه میانگین داده­ها مشاهده شد که مقدار پروتئین محلول برگ در تیمارهای عدم آبیاری کامل و کاربرد توأم سولفات روی- باکتری­های سودوموناس و در سال 1398 بیشتر بود؛ به­طوری­که بیشترین (18/17 میلی­گرم بر گرم) مقدار پروتئین محلول برگ به تیمار سال 1398، عدم تنش، ترکیب کاربرد خاکی روی با باکتری سودوموناس فلورسنس تعلق داشت که 7/18 درصد بیشتر از تیمار شاهد بود، همچنین نتایج حاکی از افزایش 7/59 درصدی تیمار محلول­پاشی سولفات روی- باکتری سودوموناس آئروژینوزا نسبت به تیمار شاهد در شرایط بدون تنش خشکی و در سال 1397 بود (جدول 6). در رابطه با تیمارهای کم­آبیاری نیز، مشاهده شد که تیمار کاربرد خاکی سولفات روی- باکتری سودوموناس فلورسنس در سال 1397، و تیمار محلول­پاشی گیاه با ترکیب سولفات روی-باکتری سودوموناس فلورسنس در سال 1398، به­ترتیب موجب افزایش 6/50 و 9/44 درصدی پروتئین محلول برگ نسبت به شاهد شدند (جدول 6). با توجه به اینکه نیتروژن عنصر اصلی موجود در اسیدهای آمینه به عنوان واحد سازنده پروتئین­ها است، به نظر می­رسد هر آن­چه موجب افزایش جذب نیتروژن می­شود، افزایش پروتئین­های موجود در گیاه را نیز به دنبال داشته است. بنابراین آبیاری مطلوب و کاربرد کود سولفات روی به همراه باکتری­های محرک رشد در سال دوم با ایجاد شرایط اقلیمی بهتر و با فراهمی بیشتر عنصر نیتروژن برای گیاه و نیز با توجه به نقشی که عنصر روی در سنتز پروتئین­ها ایفا می­کند، در نهایت موجب افزایش پروتئین­های محلول گیاه شد. تأثیر عنصر روی در افزایش غلظت پروتئین توسط سایر محققان نیز گزارش شده است (Jamali et al., 2012). در رابطه با اثر کمبود آب،Zand et al.  (2009) بیان داشتند که تنش موجب توقف و کاهش سنتز پروتئین­ها می­شود، چرا که کاهش دو تا سه اتمسفری پتانسیل آب در برگ­های در حال توسعه ذرت، منجر به نقصان قابل توجهی در پلی ریبوزوم­ها و مونوریبوزوم­ها می­شود که خود بیانگر کاهش سنتز پروتئین­ها است. همچنین
Ghaderi et al.  (2020) در توضیح کاهش پروتئین­ها تحت شرایط تنش بیان داشتند که طی تنش خشکی یون­هایی از قبیل Na⁺ و Cl^- به درون لایه­های هیدراسیونی پروتئین­ها نفوذ کرده و بدین ترتیب در کار این پروتئین­ها اختلال ایجاد می­کند. در رابطه با اثر باکتری­های محرک رشد،Ghanbari et al.  (2021) وKhalilzadeh et al.  (2022) گزارش کردند که کاربرد این کودها و در شرایط آبیاری مطلوب موجب افزایش محتوای پروتئین در گیاه شد.

جدول مقایسه میانگین داده­ها نشان داد که محتوای پروتئین دانه نیز روندی مشابه با پروتئین برگ داشت. به­عبارت دیگر، میزان پروتئین دانه با کاربرد سولفات روی- باکتری حلال­ساز و در شرایط آبیاری مطلوب در سال دوم افزایش یافت، به­طوری­که بیشترین (78/15 میلی­گرم بر گرم) پروتئین دانه به تیمار عدم تنش خشکی و محلول­پاشی سودومونس فلورسنس در سال 1398 مربوط بود که 9/35 درصد بیشتر از تیمار شاهد بود (جدول 6). این نتیجه را می­توان با مساعدتر بودن شرایط اقلیمی سال 1398، بهبود و افزایش جذب نیتروژن و پروتئین­سازی گیاه به واسطه نقشی که عنصر روی در اسیدهای آمینه ایفا می­کند و همچنین نقش باکتری سودوموناس در افزایش جذب عناصر و نیتروژن، و در نهایت با توجه به فراهمی بیشتر عناصر غذایی در شرایط رطوبتی مطلوب توجیه کرد. پژوهشگران بسیاری افزایش محتوای پروتئین دانه در شرایط کاربرد رویDavaran Hagh et al.  (2016)؛ Zand et al.  (2009) و باکتری­های محرک رشد (Khalilzadeh et al., 2022) در گیاه را گزارش کردند. بیان شده که احتمالاً باکتری­ها با فراهمی نیتروژن اضافی به­ویژه در شرایط کم­آبی منجر به افزایش پروتئین دانه می­شود (Zamber et al., 1984). همچنین در رابطه با کاربرد رویMousavi et al.  (2013) اظهار نمودند که با توجه به نقشی که عنصر روی در سنتز پروتئین‌ها بازی می­کند، کمبود آن منجر به کاهش محتوای پروتئین دانه و افزایش آن موجب بیشتر شدن مقدار آن می­شود. در رابطه با کمبود آب، نتایج متفاوتی گزارش شده است، از جملهKhalilzadeh et al.  (2022) که بیشترین محتوای پروتئین دانه گندم را در تیمار آبیاری مطلوب و در شرایط کاربرد باکتری­های محرک رشد سودوموناس و ازتوباکتر به­دست آوردند و تنش خشکی منجر به کاهش پروتئین دانه شد که با نتایج تحقیق حاضر مطابقت داشت. Ghanbari et al.  (2021) نیز بیان کردند که کمبود آب منجر به کاهش فراهمی عناصر و از جمله نیتروژن شده و بدین طریق نیتروژن دانه را کاهش می­دهد. علیرغم این، نتایج آزمایش
Noori & Taliman  (2022) حاکی از کاهش مقدار پروتئین خام دانه در شرایط تنش خشکی بود که با نتایج این پژوهش مغایرت داشت.

7-3. عملکرد دانه

مقایسه میانگین داده­ها برای صفت عملکرد دانه، بیانگر آن بود که عملکرد دانه ذرت با کاربرد انواع روش­های کاربرد سولفات روی و باکتری سودوموناس افزایش یافت؛ به­طوری­که تیمارهای کاربرد توأم سولفات روی- باکتری سودوموناس توانست عملکرد دانه را در سال 1397 و 1398 نسبت به تیمار شاهد به­ترتیب تا 9/36 و 6/24 درصد افزایش دهد (جدول 7). از سوی دیگر، مقایسه میانگین اثر متقابل خشکی و کاربرد سولفات روی باکتری حلال­ساز، نشان داد که بهترین عملکرد دانه از تیمارهای کاربرد سولفات روی-باکتری و در شرایط عدم تنش به­دست آمد؛ چنانچه بیشترین عملکرد دانه از تیمار پرایمینگ بذر با سولفات روی و باکتری سودموناس آئروژینوزا و در شرایط آبیاری مطلوب به­دست آمد که 6/39 درصد افزایش نسبت به تیمار تنش نشان داد، در حالی‌که کمترین مقدار برای این صفت مربوط به تیمار شاهد در شرایط کم­آبیاری بود و کاربرد سولفات روی- باکتری سودوموناس توانست تا 3/48 درصد مقدار آن را افزایش دهد (جدول 7).

نتایج فوق نشان­دهنده اثر مثبت ترکیب سولفات روی باکتری سودوموناس بر تعدیل اثر سوء تنش و بنابراین افزایش عملکرد دانه بود. به نظر می­رسد این ترکیب با فراهمی بیشتر عناصر و تغذیه بهتر گیاه، شرایط بهتری جهت رشد و مقاومت آن در برابر تنش ایجاد کرد. به­علاوه از نتایج می­توان چنین برداشت نمود که در شرایط بدون تنش، پرایمینگ سولفات روی و باکتری آئروژینوزا، و در شرایط تنش، تیمار کاربرد خاکی سولفات روی و نیز محلول­پاشی سولفات روی و باکتری سودوموناس آئروژینوزا مؤثرتر از سایر روش­ها عمل کرد و تأثیر مثبت بیشتری بر عملکرد دانه ذرت داشت.Mir Mahmudi et al.  (2014) نیز گزارش کردند که عملکرد دانه تحت تأثیر اعمال باکتری محرک رشد قرار گرفت. آنان معتقد بودند ریزموجودات فراهمی و جذب عناصر غذایی و سوبستراهای رشد گیاه را افزایش می­دهند. در رابطه با تفاوت سویه­ها، احتمالا تفاوت‌های ژنتیکی منجر به تفاوت در نوع کارکرد باکتری در ارتباط با خاک و گیاه شد. در همین ارتباط،Khanizadeh et al.  (2019) بیان نمودند که درجه تأثیر باکتری‌های محرک رشد گیاه، تابع عوامل مختلفی چون نوع گیاه، سویه باکتری، نوع خاک و شرایط محیطی است و بنابراین برای استفاده از این باکتری‌ها به عنوان کودهای زیستی، ابتدا باید ارتباط گیاه، خاک و ریزموجودات خاک مورد ارزیابی قرار گیرد. یافته­های محققان نشان می­دهد که با افزایش تنش خشکی، عملکرد دانه کاهش یافته و این کاهش به­طور عمده به واسطه کم­شدن تعداد دانه در بلال و وزن هزار دانه است. همچنین تأثیر مثبت برهمکنش آبیاری و کاربرد کودهای زیستی بر عملکرد دانه، توسطGhanbari et al.  (2021) و تأثیر مثبت برهمکنش آبیاری و کاربرد سولفات روی توسطAnees et al.  (2016) گزارش شده است. تأثیر مثبت عنصر روی بر عملکرد دانه توسطUmar et al.  (2020) وMa et al.  (2019) نیز گزارش شده است.

4. نتیجه­گیری

بر اساس نتایج این پژوهش، می­توان چنین استدلال کرد که اعمال کم­آبیاری منجر به نیاز زمانی بیشتر جهت فراهمی آب و عناصر غذایی و تکمیل دوره رشد گیاه و نیز کاهش غلظت عناصر نیتروژن، فسفر، آهن و روی در گیاه ذرت می­شود؛ و علی‌رغم این که کاربرد سولفات روی و به­ویژه باکتری حلال­ساز سودوموناس در شرایط تنش، از میزان کاهش جذب و غلظت عناصر در گیاه کاست، اما کماکان این راهکار نتوانست به­طور کامل خسارت ناشی از تنش را جبران کرده و نیاز گیاه را مرتفع نماید. در رابطه با روش­های کاربرد سولفات روی- باکتری حلال­ساز به­نظر می­رسد روش کاربرد خاکی به­ویژه در رابطه با عناصر ماکرو، به­طور مؤثرتری منجر به افزایش جذب و غلظت عناصر در بافت برگ و در نهایت دانه ذرت شد که این موضوع می­تواند ناشی از فراهم­بودن عرصه بزرگتر در خاک برای فعالیت ریزموجودات و باکتری­های محرک رشد جهت حلال­سازی عناصر و در اختیار گیاه قرار دادن آن­ها باشد، به خصوص که در این آزمایش مشاهده شد باکتری­های محرک رشد در افزایش غلظت عناصر گیاه، تأثیرگذارتر از سولفات روی عمل کردند. در رابطه با سویه­های باکتری سودوموناس نیز، در این تحقیق مشاهده شد که در رابطه با افزایش جذب و غلظت عناصر موجود در گیاه، گونه سودوموناس فلورسنس موفق­تر عمل کرد. در نهایت می­توان گفت از آنجایی که ترکیب سولفات روی- باکتری سودوموناس به روش­های مختلف موجب تعدیل اثرات کم­آبیاری و افزایش مقاومت گیاه و افزایش جذب و غلظت عناصر برگ و دانه گیاه شد، لذا استفاده از این ترکیب در کشت گیاه ذرت و در شرایط کم­آبیاری، توصیه می­گردد. اما در رابطه با عملکرد کل، تیمار پرایمینگ سولفات روی و باکتری سودوموناس آئروژینوزا با میانگین عملکرد دانه 18708 کیلوگرم در هکتار نسبت به سایر تیمارها برتری داشت.

5. منابع

Abbaszadeh Dahaji, P., Rezaie, D.S., Akhgar, A., & Soltani, A. (2017). The effect of superior Fluorescent Pseudomonads as biofertilizer on the growth and nutrition of maize. Journal of Crops Improvement, 19(2), 319-333. (In Persian).

Abasi, R., Siadat, S.A., Bakhshandeh, A., & Mosavi, S.Y. (2016). Effect of plant growth-promoting bacteria on quantitative and qualitative yield of forage maize. Journal of Crop Production and Processing, 6(21), 133-145. (In Persian).

Abaspoor, E., Masoudsinaki, J., Alipoor, Z., & Saeedisar, S. (2014). The effect of cycocel and zinc foliar application on grain corn protein content and water use efficiency in water deficiency condition. Journal of New Finding in Agricultural, 8(2), 159-171. (In Persian).

Aboutalebian, M.A., & Fakhimi Paydar, N. (2016). Response of yield and yield components of corn to phosphate and zinc sulfate fertilizers application methods under water stress. Iranian Journal of Filed Crop Science, 47(1), 53-66. (In Persian).

Anees, M.A., Ali, A., Shakoor, U., Ahmed, F., Hasnain, Z., & Hussain, A. (2016). Foliar applied potassium and zinc enhances growth and yield performance of maize under rainfed conditions. International Journal of Agriculture and Biology, 18, 1025-1032.

Boostani, H., & Farrokhnejad, E. (2018). Effect of plant growth promoting rhizobacteria, mycorrhizae fungi and salinity stress on the uptake of some nutrients by corn (Zea mays L.). Journal of Plant Process and Function, 7(24), 39-52. (In Persian).

Cottenie, A. (1980). Soil and plant testing as a basis of fertilizer recommendation. FAO Soils Bulletin, 38(2).

Davaran Hagh, E., Mirshekari, B., Ardakani, M.R., Farahvash, F., & Rejali, F. (2016). Evaluating maize yield and the quality of response to vermicompost, in Thiobacillus and foliar application of Fe and Zn. Journal of Agroecology, 8(3), 359-372. (In Persian).

Doroudian, H., & Besharati, H. (2018). Effect of plant growth promoting rhizobacteria on growth and nutrient uptake of maize (SC.704). Applied Research in Field Crops, 31(3), 62-74. (In Persian).

Emami, A. (1996). Plant decomposition methods. Vol. 1. Technical leaflet No. 982. Soil and Water. Research Institute, Tehran, Iran. 128 Pp. (In Persian).

Fallah Nosratabad, A.R., & Shariati, S. (2022). Investigating the combined application of different levels of triple superphosphate and native phosphate-solubilizing Pseudomonas bacteria on growth indices of maize. Agricultural Engineering (Scientific Journal of Agriculture), 44(4), 463-483. (In Persian).

FAO (2021). The Impact of Disasters and Crises on Agriculture and Food Security. Rome: Food and agriculture organization of the United Nations.

FAO (2022). FAOSTAT: Crops and livestock products data. Available online at: https://www.fao.org/faostat/en/#data/QCL.

Farid, N., Siadat, S.A., Ghalamboran, M.R., & Moradi Telavat, M.R. (2020). Effect of deficit irrigation and nitrogen fertilizer source on earyield, nitrogen use efficiency and water productivity in sweet corn (Zea mays L. cv. Saccharata). Iranian Journal of Crop Sciences, 21(4), 386-398. (In Persian).

Farooq, M., Basra, S., Rehman, H., & Saleem, B. (2008). Seed priming enhances the performance of late sown wheat (Triticum aestivum L.) by improving chilling tolerance. Journal of Agronomy and Crop Science, 194(1), 55-60.

Farshi, A.A. (1997). Estimating required water of country’s main plants of farming and gardening.

Farshi A.A. (1997). Estimating required water of country’s main plants of farming and gardening. Farming Education Press. 630 pp. (In Persian).

Ghaderi, A., Jahanbakhsh Godehkahriz, S., & Raeisi sadati, S.Y. (2020). Study of total protein content, soluble sugar, proline content and P5CS gene expression in leaves of three wheat cultivars under drought stress. Agriculture Biotechnology Journal, 12(4), 125-144. (In Persian).

Ghanbari, M., Mokhtassi Bidgoli, A., Ghanaei Pashaki, K., & Talebi Siah Saran, P. (2021). The study of yield and physiological characteristics of pearl millet (Pennisetum glaucum) in response to bio-fertilizers and different irrigation regimes. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 31(1), 23-37. (In Persian).

Hashemnejad, F., Barin, M., Khezri, M., Ghoosta, Y., & Hammer, E. (2021). Isolation and identification of insoluble zinc-solubilising bacteria and evaluation of their ability to solubilize various zinc minerals. Journal of Soil Science and Plant Nutrition, 21, 2501-2509.

Heidari, N., Alizadeh, Y., & Alizadeh, H. (2023). Combined effect of irrigation regimes and nitrogen levels on yield, radiation and nitrogen use efficiencies in maize. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 33(2), 85-103. (In Persian).

Imran, M., & Rehim, A. (2017). Zinc fertilization approaches for agronomic biofortification and estimated human bioavailability of zinc in maize grain. Archives of Agronomy and Soil Science, 63, 106-116.

Jamali, J., Enteshari, S., & Hosseini, S.M. (2012). The effect of potassium and zinc elements on biochemical and physiological changes of drought tolerance in corn (CV SC 704). Crop Physiology, 4(14), 37-44. (In Persian).

Kar, M., & Mishra, D. (1976). Catalase, peroxides and polyphenol oxidase activities during rice leaf senescence. Plant Physiology, 57(2), 315-319.

Karami, E., Doudi, M., Rezayatmand, Z., & Rahimzadeh Torabi, L. (2022). The impact of rhizospheric Pseudomonas aeruginosa on the growth of Melissa officinalis. Biotechnological Journal of Environmental Microbiology, 1(3), 155-164.

Karimi, A., Ghobadi, M.E., Ghobadi, M., & Nosrati, I. (2020). Study the effect of irrigation termination at different growth stages of corn on content and amount of grain’s elements. Environmental Stresses in Crop Sciences, 13(3), 749-762. (In Persian).

Khalesi, A., Afsharmanesh, G., & Shirzadi, M.H. (2021). Effect of nano zinc and iron chelates ratios on yield and yield components of grain maize (Zea mays L.) in intercropping with cowpea (Vigna unguiculata L.). Journal of Crop Ecophysiology, 16(1), 115-132. (In Persian).

Khalilzadeh, R., Seyed Sharifi, R., & Jalilian, J. (2022). Effect of cycocel and biofertilizers on yield and some growing indices of wheat under irrigation withholding condition. Plant Production and Genetics, 3(2), 205-224. (In Persian).

Khanizadeh, P., Hatami, M., Abtahi, F.S., & Hosseini, N. (2019). Stimulatory effect of Pseudomonas fluorescens and P. putida bacteria on germination features and growth of lemon balm (Melissa officinalis). Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology), 32(3), 558-569. (In Persian).

Kiani, S., Mojaddam, M., Lak, S., Alavi Fazel, M., & Shokuhfa, A. (2021). The effect of density and foliar application of humic acid on quantitative yield and nutrient uptake of maize (Zea mays L.) under drought stress conditions. Environmental Stresses in Crop Sciences, 13(4), 1135-1148. (In Persian).

Klofac, D., Antosovky, J., & Skarpa, P. (2023). Effect of zinc foliar fertilization alone and combined with trehalose on maize (Zea mays L.) growth under the drought. Plants, 12(2539), 1-15.

Leoni, L., Ambrosi, C., Petrucca, A., & Visca, P. (2002). Transcriptional regulation of pseudobactin synthesis in the plant growth-promoting Pseudomonas B10. FEMS Microbiology Letters, 208, 219-225.

Logan, T.J., Goins, L.E., & Jlindsay, B. (1997). Field assessment of trace element uptake by six vegetables from N-viro soil. Water Environmental Research, 69, 28-33.

Ma, J., Zhang, M. Liu, Z., Chen, H., Li, Y.C., Sun, Y., Ma, Q., & Zhao, C. (2019). Effects of foliar application of the mixture of copper and chelated iron on the yield, quality, photosynthesis, and microelement concentration of table grape (Vitis vinifera L.). Scientia Horticulturae, 254, 106-115.

Mir Mahmudi, T., Farzipoor, H., & Jalil, N. (2014). An investigation on the impact of Azospirilium and gibberellin hormone on the morphologic traits, yielding components and maize yield of cultivar 370. Journal of Research in Crop Sciences, 6(23), 109-128. (In Persian).

Mohammadi, G., Koohi Mohammad Abadi, Y., Ghobadi, M., & Najaphy, A. (2015). Grain yield and weed control in corn influenced by seed priming and plant density. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 25(1), 13-28. (In Persian).

Mokhtari, M., & Besharati, H. (2013). Effect of phosphate solubilizing bacteria on yield and chemical composition of corn plants. Iranian Journal of Soil Research, 27(4), 619-628. (In Persian).

Mosaad, I. (2019). Influence of integrated in-soil zinc application and organic fertilization on yield, nitrogen uptake and nitrogen use efficiency of rice. Egyptian Journal of Soil Science, 59, 241–250.

Mousavi, S.R., Galavi, M., & Rezaei, M. (2013). Zinc (Zn) importance for crop production –A review. International Journal of Agronomy and Plant Production, 4(1), 64-68.

Noori, M.S., & Taliman, N.A. (2022). Effect of drought stress and chemical fertilizers on wheat productivity and grain and quality. Plant Production and Genetics, 3(1), 43-56. (In Persian).

Patterson, B., Macrae, E., & Ferguson, I. (1984). Estimation of hydrogen peroxide in plant extracts using titanium (IV). Annual Biochemical, 139, 487-492.

Rafiei, M., Rahimi, A., Azari, A., Sahhafi, S.R., Aein, A., & Khodaygan, P. (2024). Effect of different strains of Pseudomonas bacteria on physiological traits and yield components of potato (Solanum tuberosum L.) under drought stress conditions. Plant Process and Function, 13(60), 265-287. (In Persian).

Rehman, A., Farooq, M., Naveed, M., Nawaz, A., & Shahzad, B. (2018). Seed priming of Zn with endophytic bacteria improves the productivity and grain biofortification of bread wheat. European Journal of Agronomy, 94, 98-107.

Sah, R.P., Chakraborty, M., Prasad, K., Pandit, M., Tudu, V.K., & Chakravarty, M.K. (2020). Impact of water deficit stress in maize: Phenology and yield components. Scientific Reports, 10, 1–5.

Sajedi, A., Ardakani, M.R., Sajedi, A., & Bahrami, A. (2010). Absorption of some nutrient as affected by mycorrhizae, different levels of zinc and drought stress in maize. Iranian Journal of Field Crops Research, 8(5), 784-791. (In Persian).

Salehi, M., Faramarzi, A., Farboodi, M., Mohebipour, N., & Ajalli, J. (2021). Effects of Funneliformis mosseae and Pseudomonas fluorescens on some growth and nutritional parameters of mung bean (Vigna radiata L. Wilczek) under drought stress in a greenhouse condition. Journal of Soil Biology, 9(1), 73-85. (In Persian).

Shojaeian Kish, F., Yadavi, A., Salehi, A., & Movahhedi Dehnavi, M. (2019). Assessment of agronomical traits and photosynthesis pigments of linseed (Linum usitatissimum L. cv. Norman) under Irrigation cut-off condition and application of mycorrhiza fungi and phosphate bio fertilizer in Yasouj. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 29(4), 65-81. (In Persian).

Snyder, R.L. (1992). Equation for evaporation pan to evapotranspiration conversion. Journal of Irrigation and Drainage Engineering of ASCE New York, 118(6), 977-980.

Subedi, K.D., & Ma, B.L. (2009). Corn Crop Production: Growth, Fertilization and Yield. Nova science publishers, Inc. 84pp.

Sultana, R., Jashim, A.I.I., Naiul Islam, S.M., Habibur Rahman, M.D., & Mahbubul Haque, M. (2024). Bacterial endophyte Pseudomonas mosselii PR5 improves growth, nutrient accumulation, and yield of rice (Oryza sativa L.) through various application methods. BMC Plant Biology, 24, 1030.

Tian, G., & Kolawole, G.O. (2004). Comparison of various plant residues as phosphate rock amendment on Savanna Soils of West Africa. Journal of Plant Nutrition, 27(4), 571-583.

Umar,W., Hameed, M.K., Aziz, T., Maqsood, M.A., Bilal, H.M., & Rasheed, N. (2020). Synthesis, characterization and application of ZnO nanoparticles for improved growth and Zn biofortification in maize. Archives of Agronomy and Soil Science, 67, 1164-1176.

Yazdani, M., Pirdashti, H., Esmaili, M.A., & Bahmanyar, M.A. (2010). Effect of inoculation phosphate solubilization microorganisms (PSM) and plant growth promoting rhizobacteria (PGPR) on nutrient use efficiency in corn (Zea mays L.) cultivation. Electronic Journal of Crop Production, 3(2), 65-80. (In Persian).

Zamber, M.A., Konde, B.K., & Sonar, K.R. (1984). Effect of Azotobacter chroocum and Azosprillum brasilense inoculation under levels of nitrogen on growth and yield of wheat. Plant and Soil, 79(1), 61-67.

Zand, B., Sorooshzadeh, A., Ghanati, F., & Moradi, F. (2009). Effect of zinc and auxin foliar application on grain yield and its components of grain maize under water deficit conditions. Seed and Plant Journal, 25(4), 431-448. (In Persian).

Zareabyaneh, H., Noori, H., Liaghat, A., Noori, H., & Karimi, V. (2011). Comparison of Penman- Monteith FAO method and a class pan evaporation with lysimeter measurements in estimation of rice evapotranspiration in Amol region. Physical Geography Research, 43(76), 71-83. (In Persian).